Uşaqların yemək seçməsi (selektiv qidalanma) bu gün bir çox valideynlərin rastlaşdığı ümumi haldır. “Uşağım yeməyi sevmir”, “yalnız makaron yeyir”, “tərəvəzlərə yaxın getmir” kimi şikayətlər təkcə ailədaxili problem deyil, həm də qidalanma davranışlarının psixoloji və fizioloji mexanizmləri ilə bağlıdır. Bu hal adətən 2–6 yaş arasında daha çox müşahidə olunur və uşağın inkişafında mühüm dövrlərdən birinə təsadüf edir. Mütəxəssislər bu davranışın tək bir səbəbdən deyil, bir neçə amilin birləşməsindən yarandığını bildirirlər.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Bioloji və fizioloji səbəblər
Dad duyğusunun inkişafı
Uşaqların dad reseptorları böyüklərlə müqayisədə daha həssas olur. Buna görə acılı, turş və ya tünd qoxulu yeməklər onlarda xoşagəlməz hiss yarada bilər. Xüsusilə brokoli, ispanaq və ya soğan kimi tərəvəzlərdə olan “qlükozinolat” maddəsi acılı dad verdiyi üçün uşaqlar bu qidalardan qaça bilirlər.
Qoxu və tekstura həssaslığı
Bəzi uşaqların qoxulara və yeməyin quruluşuna qarşı həssaslığı yüksək olur. Məsələn, sıyıq və ya pürelərin “yapışqan” quruluşu onlarda ikrah hissi yarada bilər. Bu, sensor inteqrasiya sisteminin inkişafı ilə bağlı bir məsələdir.
Böyümə mərhələləri və iştahanın dəyişməsi
Uşaqların böyümə tempi bərabər getmir. Bəzi dövrlərdə sürətli inkişaf iştahanı artırır, bəzi dövrlərdə isə enerji tələbatı azaldığından iştaha zəifləyir. Bu da yeməkdən imtina və ya seçicilik kimi təzahür edə bilər.
Psixoloji və emosional səbəblər
Nəzarət və müstəqillik hissi
2–3 yaş arası dövrdə uşaq öz “mən”ini kəşf etməyə başlayır. Bu zaman yemək masası onun üçün “nəzarəti ələ alma” meydanına çevrilə bilər. “Bu yeməyi istəmirəm” demək uşaq üçün sadəcə qida ilə bağlı deyil, həm də öz fikrini ifadə etmə formasıdır.
Mənfi təcrübələr və zorla yedirmə
Əgər valideyn uşağı yeməyə məcbur edirsə, uşaqda həmin qidaya qarşı neqativ assosiasiya yaranır. Beyin o qidanı təhlükə kimi qəbul edir və gələcəkdə də uşaq həmin yeməkdən uzaq durur.
Valideyn davranışlarının təsiri
Uşaqlar valideynləri təqlid edirlər. Əgər ana və ya ata bəzi qidaları sevmirsə, uşaq da eyni davranışı mənimsəyir. Eyni zamanda, yemək zamanı gərgin atmosfer – qışqırıq, məcburiyyət və ya tənqid – uşağın iştahasını azaldır.
Sosial və mühit amilləri
Reklamlar və vizual təsirlər
Televiziya və sosial mediada uşaq zövqünə uyğun hazırlanmış fast food, şirin və rəngli qidalar uşaqların təbii və sağlam yeməklərə marağını azaldır. Uşaq üçün “dadlı” anlayışı artıq təbii qidalarla deyil, şəkər və duzla zəngin məhsullarla əlaqələnir.
Məktəb və bağça mühitinin rolu
Uşaqların sosial dairəsində yemək davranışı da formalaşır. Digər uşaqların sevmədiyi yeməklərə qarşı laqeydlik, bəzən də təsir altında qalmaq müşahidə olunur.
Nə etmək olar?
Zorla yedirməmək: Uşaq istəmirsə, onu məcbur etmək əks təsir yaradır.
Maraqlı təqdimat: Qidaları rəngli və estetik şəkildə təqdim etmək uşağın marağını artıra bilər.
Ailəvi yemək zamanı: Uşağın valideynləri ilə birlikdə yemək yeməsi onun sosial yemək vərdişlərini inkişaf etdirir.
Məhdud seçim vermək: “Bu gün brokoli yoxsa yerkökü yeyək?” kimi suallar uşağa seçim haqqı verir, eyni zamanda valideyn nəzarətini qoruyur.
Tədricən öyrəşdirmə: Uşağın sevmədiyi qidaları kiçik miqdarda və tanış dadlarla birlikdə vermək daha effektivdir.
Uşaqların yemək seçməsi çox zaman təkcə “naz” və ya “inad” deyil, onların fiziki, emosional və sosial inkişaf mərhələlərinin təbii nəticəsidir. Bu davranışı düzgün başa düşmək və səbirli olmaq uşağın həm sağlam qidalanma, həm də müsbət emosional əlaqə qurma vərdişini formalaşdırır. Əsas məqsəd uşağı yeməyə məcbur etmək deyil, yeməklə sağlam münasibət qurmasına kömək etməkdir.
Ayşən Vəli