Hər dövrün öz səsi, öz dili, öz duyğusu var. Ancaq bəzən bu səslər bir-birinə qarışmır, çünki nəsillər arasında yaranan “səssiz divar” onları ayırır. Bugünkü cəmiyyətlərdə bu uçurum daha görünür hala gəlib. Əvvəlki nəsillər üçün həyat (əmək, sabitlik və ənənə üzərində qurulmuş bir dəyər sistemidirsə, yeni nəsillər üçün həyat) özünü ifadə, fərdiyyət və dəyişiklik axtarışıdır. Bu iki baxış tərzi çox vaxt bir-birinə zidd görünür.
Əvvəllər “ata-oğul”, “ana-qız” qarşıdurması adətən ailədaxili tərbiyə və davranış fərqlərindən doğurdusa, bu gün nəsillərarası fərq artıq mədəniyyətlərarası fərqə çevrilib. Çünki dünya qloballaşdıqca, insanlar eyni evdə yaşasa belə, fərqli zamanlarda yaşayırmış kimi hiss edir (Inglehart, 2018).
Məsələn, 1970–80-ci illərdə doğulan nəsil üçün müstəqillik mübarizəsi, ideologiyalar və sabit gəlir vacib dəyərlər idi. Amma 2000-ci ildən sonra böyüyən “Z nəsli” üçün əsas prioritet özünü tapmaq və mənəvi rahatlıqdır. Onlar üçün sabitlik yox, dəyişiklik motivasiyadır, qayda yox, sərbəstlik cazibədardır. Bu fərq, yalnız həyat tərzində deyil, həm də düşüncə və duyğu sistemində özünü göstərir.
Sosioloq Karl Mannheim bu fərqi hələ ötən əsrdə “nəsil problemi” anlayışı ilə izah etmişdi. Onun fikrincə, hər nəsil öz dövrünün tarixi hadisələrinə fərqli sosial reaksiya verir və bu da dəyərlər sistemində fərqlilik yaradır (Mannheim, The Problem of Generations, 1928). Məsələn, bir nəsil müharibə dövrünü yaşayıb səbr və qənaət dəyərlərinə inanırsa, sonrakı nəsil bolluq və azadlıq şəraitində böyüyüb fərdiyyətə üstünlük verir.
Azərbaycan reallığında da bu fərq aydın hiss olunur. Müharibə, sovet ideologiyası və iqtisadi sabitlik dövrünü yaşamış valideynlər üçün “sabit iş”, “təvazökar həyat” və “səbir” əsas dəyərlərdir. Amma bugünkü gənclər daha çox texnologiyanın, fərdi azadlığın və qlobal mədəniyyətin təsiri altındadır. Onlar üçün “risk” qorxu deyil, fürsətdir. Bu baxımdan, valideynlərin təhlükə hesab etdiyini, gənclər bəzən məqsəd kimi görür.
Sosioloq Şəfa Əliyevanın 2022-ci ildə gənclərlə bağlı apardığı bir sosial sorğuda (Bakı Sosial Elmlər Mərkəzi, 2022) qeyd edilir ki, 18–25 yaş arası iştirakçıların 67%-i “ailəmin məni anlamadığını düşünürəm” cavabını verib. Maraqlısı budur ki, həmin valideynlərin 72%-i “mən övladımla dostam” cavabını seçib. Bu fərq göstərir ki, emosional yaxınlıq istəyi olsa da, anlayış səviyyəsində ciddi boşluq var. Bu uçurum təkcə “nəsillər fərqli düşünür” kimi sadə səbəblə izah edilə bilməz. Bu, həm də texnoloji, sosial və mənəvi təcrübələrin fərqliliyinin nəticəsidir. Əvvəlki nəsillər üçün informasiya mənbəyi kitab və televizor idisə, bu gün gənclər üçün əsas qaynaq sosial media, “influencerlər” və “trendlər”dir. Bu isə o deməkdir ki, informasiya artıq ailədən və cəmiyyətdən yox, qlobal rəqəmsal məkandan gəlir. Gənc artıq dünyanı atasından deyil, “TikTok”dan öyrənir, sevgini anasından deyil, “Netflix”dən görür. Bu yeni bilik forması fərdi sərhədləri genişləndirsə də, ailədaxili anlaşmanı daraldır.
Bir çox valideyn övladının ekranda gördüyü dünyanı anlamır, çünki həmin dünya onların reallığından fərqlidir. Məsələn, bir gənc üçün “mən sosial mediada işləyirəm” cümləsi tam normal səslənir, amma 50 yaşlı bir valideyn üçün bu ifadə işsizliklə eyniləşir. Bu, artıq dəyərlər və reallıq arasındakı nəsil uçurumunun sosial formasıdır.
Bu məsafəni yaradan əsas amillərdən biri dəyişimin sürətidir. Sosioloq Zygmunt Bauman “Maye modernlik” anlayışı ilə müasir dövrü izah edərkən deyirdi ki, artıq insanlar sabit kimliklərə sahib deyil, hər şey çevik, dəyişkən və müvəqqətidir (Bauman, 2000). Gənc nəsil bu çeviklik içində böyüyür. Onlar üçün tez dəyişmək, yeni şəraitə uyğunlaşmaq həyatda qalma strategiyasıdır. Valideynlər üçünsə bu, “qərarsızlıq” kimi görünür.
Digər səbəb isə mədəni və iqtisadi fərqlərdir. Məsələn, valideynlər gəncliyində “bir iş tap, ailə qur, sabit yaşa” prinsipi ilə formalaşmışdı. Amma indi iş bazarı qeyri-sabitdir, texnologiyalar hər il dəyişir, “peşə” anlayışı belə çevrilib. Gənclər sabitlik deyil, inkişaf və mənəvi uyğunluq axtarır. Onlar üçün “xoşbəxtlik” təkcə maddi rahatlıq deyil, həm də “mən kiməm?” sualının cavabıdır.
Sosioloq Ronald Inglehart-ın dəyərlər nəzəriyyəsinə görə, iqtisadi təhlükəsizlik artdıqca, insanlar “fiziki sağ qalma”dan “özünüifadə”yə yönəlirlər. Bu, xüsusilə Z nəsli üçün doğrudur, onlar müharibə və aclıq görməyib, amma mənəvi boşluq və gələcək qeyri-müəyyənliyi içində böyüyüblər. Ona görə də valideynin “iş tap, ailə qur” tövsiyəsi bu nəsil üçün motivasiya yox, təzyiq kimi səslənir.
Bu fərqlərin nəticəsində cəmiyyətdə “anlamamaq mədəniyyəti” formalaşır. Yəni nəsillər bir-birini dinləyir, amma başa düşmür. Gənc “öz həyatını yaşamaq” istəyir, valideyn isə “təcrübəmi dinlə” deyir. Hər iki tərəf haqlıdır, amma fərqli dünyaların məntiqi ilə danışır.
Bu hal yalnız ailə daxilində deyil, iş yerlərində, təhsil sistemində, ictimai debatlarda da özünü göstərir. Məsələn, bir şirkətdə 50 yaşlı rəhbər sabitliyi və intizamı vacib sayır, amma 25 yaşlı işçi yaradıcılıq və çevikliyə üstünlük verir. Universitetlərdə də eyni vəziyyət müşahidə olunur, müəllim “ənənəvi təhsil metodlarını” qoruyur, tələbə isə “praktik təcrübə və interaktiv öyrənmə” istəyir. Bu toqquşma nəticəsində ənənə və innovasiya arasında mübarizə yaranır.
Azərbaycan cəmiyyətində bu uçurum həm tarixi keçidlərdən, həm də modernləşmənin qeyri-bərabər tempindən qaynaqlanır. 1990-cı illərin sosial sarsıntıları, sovet dəyərlərindən bazar iqtisadiyyatına keçid, dini və milli kimlik axtarışları bir neçə nəsli fərqli təcrübələrlə formalaşdırdı. Nəticədə 50 yaşlı bir insan üçün “millilik” və “ənənə” kimliyin qorunması anlamına gəlir, 20 yaşlı biri üçünsə “özünü ifadə azadlığı” və “fərqli olmaq” kimliyin göstəricisidir.
Bakı Sosial Tədqiqatlar İnstitutunun 2023-cü il hesabatına görə, gənclərin 61%-i “ailəmin mənim dünyagörüşümə qarışmasından narahat oluram” cavabını verib. Eyni zamanda, valideynlərin 70%-i “gənclər çox sərbəst böyüyür” fikri ilə razılaşıb. Bu nəticə göstərir ki, sosial təmas azalmayıb, amma qarşılıqlı anlaşma keyfiyyəti zəifləyib.
Texnologiya və dil fərqi: Rəqəmsal nəsil ilə “analog” nəsil arasında körpü varmı?
İnsanlar bir-birini yalnız sözlə deyil, dil mədəniyyəti ilə anlayır. Amma texnologiyanın sürətli inkişafı bu dili təkcə dəyişdirmədi, nəsillər arasında yeni bir “rəqəmsal dialekt” yaratdı. Artıq bir ailədə eyni cümlə fərqli mənalar daşıya bilir. Valideynin “görüş” dediyi üz-üzə söhbətdirsə, gənc üçün “görüş”onlayn platformada “Zoom” üzərindən baş verir. Əvvəl “dostluq” real qarşılıqlı münasibət idisə, indi bu söz “Follow” və “Add friend” klikləri ilə ölçülür.
Bu dəyişiklik sadəcə texnoloji fərq deyil, dünyanı dərk etmə tərzinin dəyişməsidir. Rəqəmsal dövrdə doğulan nəsil (Z nəsli) texnologiya ilə birlikdə düşünür, hiss edir, ünsiyyət qurur. Onlar üçün məlumat əlçatandır, zaman sürətlidir və diqqət parçalanmışdır. Sosioloqlar bu vəziyyəti “rəqəmsal doğmalıq” adlandırır (Prensky, Digital Natives, Digital Immigrants, 2001). Əvvəlki nəsil (analog insanlar) texnologiyaya sonradan uyğunlaşanlardır, onlar üçün internet bir vasitədir, gənclər üçün isə reallığın bir hissəsi.
Rəqəmsal mədəniyyət yeni bir emosional kod da yaradıb. Mesajlarda “emoji”lər, “GIF”lər, qısaltmalar (məsələn, “LOL”, “OMG”, “TBH”) artıq hisslərin tərcüməçisidir. Amma valideynlər bu kodu oxuya bilmir, çünki onların emosional ifadəsi sözlərlə, gənclərin ifadəsi isə simvollarla olur. Nəticədə, nəsillər arasında sözlü anlaşma olsa da, duyğusal anlaşma azalır.
Məsələn, bir gənc anasına “yaxşıyam” yazır, amma yanına :( qoyur. Valideyn isə yalnız “yaxşıyam” sözünü görür və rahatlayır. Halbuki o emoji, bəzən min sözün ifadə edə bilmədiyi bir duyğunu daşıyır. Bu sadə misal göstərir ki, dil artıq həm vizual, həm də emosional sistemə çevrilib.
Bu fərqi psixoloq Sherry Turkle öz tədqiqatında belə izah edir: “Texnologiya bizi bir-birimizə yaxınlaşdırır, amma eyni zamanda, üz-üzə əlaqəni zəiflədir. Biz danışırıq, amma toxunmuruq” (Turkle, Alone Together, 2011). Bu fikri Azərbaycan kontekstinə gətirsək, artıq ailə masasında oturmuş dörd nəfərin hər biri ayrı ekranla “danışır”, amma bir-birinə baxmır.
Sosioloq Manuel Castells “Şəbəkə cəmiyyəti” anlayışı ilə bunu belə izah edir: müasir insan artıq coğrafi məkanla deyil, informasiya axını ilə müəyyən olunur. Gənc nəsil məhz bu axının içində kimliyini formalaşdırır. Onlar üçün məkan virtual, zaman çevik, münasibətlər isə müvəqqətidir.
Texnologiyanın dilə təsiri həm də mədəni kimliyi dəyişdirir. Azərbaycan dilinin gündəlik istifadəsində bu fərqi açıq görmək olur: “ok”, “like”, “story atmaq”, “post eləmək”, “meeting-ə girmək” kimi ifadələr artıq gündəlik danışığa keçib. Valideynlər bunu “dil pozuntusu” kimi görsələr də, gənclər üçün bu, qlobal kimliyin bir parçasıdır.
Bu dəyişikliklər təkcə ünsiyyəti yox, emosional bağların formasını da dəyişib. Artıq dostluqlar onlayn platformalarda başlayır, münasibətlər mesajlarla davam edir, ayrılıqlar belə “seen” statusu ilə başa çatır. Bu, klassik insan əlaqələrinin sükutla yox, rəqəmsal səssizliklə bitdiyi bir dövr yaradır.
Bu fərqlər ailə və cəmiyyət daxilində emosional soyuqluq yaradır. Rəqəmsal nəsil valideyninin hisslərini “ağır”, valideyn isə övladının davranışını “soyuq” hesab edir. Əslində, hər iki tərəf ünsiyyət qurur, amma fərqli dillərdə danışır. Azərbaycan Gənclər Fondu 2024-cü ildə apardığı “Nəsillərarası ünsiyyət” sorğusuna görə, respondentlərin 58%-i “valideynim mənim texnologiyadan istifadəmə mənfi yanaşır”, 42%-i isə “onların mənim işimi anlamaması məni uzaqlaşdırır” cavabını verib. Bu nəticələr göstərir ki, texnologiya yalnız cihazları deyil, emosional bağları da fərqli tezliklərə kökləyib.
Dəyərlər toqquşması: Əxlaq, ailə, iş və azadlıq anlayışları necə dəyişib?
Nəsillər arasında fərqin ən hiss olunan tərəfi texnologiya deyil - dəyərlər sistemidir. Çünki dəyərlər insanın davranışını, münasibətlərini və həyatı anlam tərzini formalaşdırır. Hər nəsil öz dövrünün tarixi, iqtisadi və mədəni reallıqları içində böyüyür və həmin şərait onun “doğru” və “yanlış” anlayışını müəyyən edir. Amma bu gün dəyərlər o qədər sürətlə dəyişir ki, nəsillər artıq bir-birinə “yad fəlsəfələr” kimi baxır.
Əvvəlki nəsil üçün əxlaq qayda, səbir və fədakarlıqla eyniləşirdi. Onlar üçün hörmət, itaət, ailə bağları insanın dəyərini müəyyən edən əsas meyar idi. Bu, sosial sabitlik dövrlərində formalaşmış bir dəyərlər sistemidir. Amma yeni nəsil üçün əxlaq daha çox özünə sadiqlik, “kimliyini qorumaq” və “öz yolunu tapmaq” deməkdir. Yəni, ənənəvi dəyərlərin yerini fərdiyyət və azadlıq anlayışları tutur.
Əvvəl ailə cəmiyyətin ən vacib dayağı sayılırdı. “Ailə qurmaq” bir növ yetkinliyin sübutu idi. Amma bu gün gənclər üçün ailə həyatın əsas məqsədi deyil, bir seçimdir. Onlar üçün münasibətlərin təməli emosional uyğunluq və qarşılıqlı anlayışdır, sosial öhdəlik yox.
Sosioloq Ulrich Beck “Risk cəmiyyəti” anlayışında yazırdı ki, müasir dövrdə insanlar sabit sosial rollardan uzaqlaşaraq “seçim azadlığı” üzərində həyatlarını qururlar. Bu azadlıq qadın və kişi rollarını da dəyişib. Əvvəllər qadın üçün “ailə” əsas kimlik idi, indi isə o, peşə, azadlıq və şəxsi inkişafla özünü tanıdır. Bu, bəzən valideyn nəsli üçün narahatlıq doğurur: “Qız uşağı evdə oturmalıdır”, “Oğlan ailə saxlamağı bacarmalıdır” kimi fikirlər hələ də güclüdür. Amma yeni nəsil üçün bu cümlələr sosial qəliblər kimi səslənir.
Əvvəl iş ailəni dolandırmaq və sabit gəlir əldə etmək vasitəsi idi. Bu səbəbdən “dövlət işi” ideal sayılırdı. Amma yeni nəsil üçün iş özünü ifadə etməyin bir formasıdır. Onlar üçün əsas məqsəd maaşdan çox mənadır. “Sevdiyim işi görmək” prinsipi artıq bir ideala çevrilib. Azərbaycanda da bu dəyişimi açıq görmək olur ki, gənclər sabit ofis mühitindən çox, freelance, startap və uzaqdan iş modellərinə maraq göstərir. Valideynlər üçün bu, “təhlükəli” gələcək təsiri yaratsa da, gənclər üçün bu, müstəqillik simvoludur.
Əvvəl “səbirli ol, illərlə eyni yerdə işləmək vacibdir” deyirdilər. İndi isə gənclər üçün “səbir” bəzən dəyərlərin itirilməsi kimi görünür. Onlar dəyişməyən sistemlərə qarşı daha az tolerantdır, çünki çeviklik onların həyat ritminə çevrilib. Bu baxımdan, nəsillərarası fərq artıq “iş tərzində” deyil, iş fəlsəfəsindədir.
Əvvəl azadlıq sərhədləri keçməməklə ölçülürdü yəni, qaydalar daxilində davranmaq. İndi azadlıq “özünü tanımaq və ifadə etmək” deməkdir. Gənc nəsil üçün azadlıq sadəcə hərəkət sərbəstliyi deyil, düşüncə və duyğu azadlığıdır. Onlar üçün “özünü sansürləməmək” əxlaqın bir parçasıdır.
Bu fərq bəzən ailədaxili gərginliklər yaradır. Məsələn, gənc qız sosial mediada foto paylaşır, valideyn bunu “ayıb” sayır. Halbuki onun məqsədi bəzən sadəcə özünə inam və görünürlük yaratmaqdır. Bu vəziyyət, əxlaq və sərbəstlik anlayışlarının mədəni toqquşmasını göstərir.
Psixoloq Jonathan Haidt “moral intuitions” nəzəriyyəsində yazır ki, əxlaq fərqləri çox vaxt dəyərlərin toqquşmasından yox, emosional prioritetlərin fərqliliyindən yaranır. Yəni valideyn üçün “utanmaq” sosial harmoniya deməkdirsə, gənc üçün “utanmamaq” özünü qəbul etməkdir.
Nəsillərarası uçurumun ən incə, amma ən dərin qatında emosional və psixoloji məsafə dayanır. Bu məsafə sözlərlə deyil, sükutla ölçülür. Çünki çox vaxt nəsillər bir-birinə nəsə demir sadəcə fərqli duyur, fərqli düşünür, fərqli dəyərləndirir.
Valideynlər gənclərin dünyasını çox vaxt “həddini aşmaq”, “qarşısıalınmaz dəyişiklik” kimi görürlər, gənclər isə böyükləri “başa düşməyən”, “keçmişdə ilişib qalan” kimi dəyərləndirir. Amma bu qarşılıqlı anlaşılmazlıq bəzən sadəcə dəyərlərin deyil, dünyagörüşün və təcrübənin fərqliliyindən doğur.
Psixoloq Erik Erikson insan inkişafının mərhələlərini təhlil edərkən göstərir ki, hər yaş dövrü özünəməxsus “kimlik böhranı” yaşayır. Gənclik dövrünün əsas axtarışı “mən kiməm?” sualına cavab tapmaqdır. Bu sualın qarşısında duran valideyn isə artıq “mən kim oldum?” mərhələsindədir. Yəni biri axtarır, o biri qoruyur. Biri dəyişmək istəyir, o biri sabitlik arzulayır. Buradakı qarşıdurma, əslində, nəsillərin bir-birinə toxunmaq istədiyi, amma fərqli dillərlə danışdığı bir ziddiyyət yaradır.
Gənclər müasir dövrdə fərdiyyətçiliyi, sərbəstliyi və öz seçimini önə çəkir. Valideynlərsə hələ də kollektiv düşüncənin, ailənin, toplumun, “el nə deyər”in içində formalaşıblar. Ona görə də hər iki tərəf “doğru” olduğunu düşünür. Halbuki burada “doğru” anlayışı tarixi və sosial kontekstdən asılıdır (Beck, 1992). Yəni ailə artıq “itaət yeri” deyil, “danışıq və dinləmə yeri” olmalıdır. Amma əksər ailələrdə bu keçid baş vermədiyi üçün emosional divar yaranır.
Bu psixoloji məsafə təkcə fərqli dəyərlərdən deyil, emosional savad fərqindən də qaynaqlanır. Gənclər duyğularını daha açıq ifadə etməyə meyllidirlər. Danışmaq, paylaşmaq, psixoloqa müraciət etmək onlar üçün təbii haldır. Əvvəlki nəsil isə duyğunu “səssiz yaşamaq”, “dözmək” və “bəlli etməmək” kimi tərbiyə modeliylə böyüyüb. Nəticədə biri duyğunu danışmaqla azad olur, digəri isə susmaqla qoruyur. Bu fərqli yanaşmalar ailədaxili anlaşılmazlığı dərinləşdirir.
Psixoloqlar bu vəziyyəti “emosional nəsil fərqi” adlandırırlar (Twenge, 2019). Yəni nəsillər təkcə düşüncə tərzində yox, duyğu idarəetməsində də fərqli davranır. Məsələn, bir gəncin kədərini sosial mediada paylaşması valideyn üçün “ayıb” və ya “diqqət istəmək” kimi görünür, amma həmin paylaşım gənc üçün emosional sağalma üsuludur.
Bu psixoloji məsafə cəmiyyətdə daha geniş mənada emosional uzaqlaşmaya gətirib çıxarır. İnsanlar bir-birinin duyğusunu anlamaq yerinə, onu “dəyərləndirir” və “müqayisə edir”. Beləcə, empatiya itir, nəsillər bir-birini görsə də, duymaq qabiliyyətini itirir.
Ancaq bu məsafəni qısaltmağın yolu var: emosional dialoq. Yəni nə nəsillər bir-birinə oxşamalıdır, nə də bir tərəf digərini dəyişdirməyə çalışmalıdır. Əksinə, hər iki nəsil bir-birinin duyğusunu dinləməyi, anlamağı və fərqliliyi qəbul etməyi öyrənməlidir. Çünki körpü ancaq fərqlərin üzərindən çəkiləndə möhkəm olur.
Əgər biz bu gün nəsillər arasında anlayış yarada bilməsək, sabah eyni cəmiyyətdə emosional təcrid dərinləşəcək. Gənclər danışacaq, amma dinlənilməyəcək, böyüklər danışacaq, amma eşidilməyəcək. Halbuki hər bir ailə, hər bir məktəb və hər bir küçə kiçik bir körpü ola bilər. Biri ekranın, biri sükutun o tərəfində…
Cəmiyyətin gələcəyi yalnız texnologiyanın inkişafında deyil, insanlar arasındakı dialoqun keyfiyyətindədir. Biz empatiya qurmağı öyrənməsək, ən müasir cihazlar da bizi bir-birimizdən qoruyacaq divarlara çevriləcək.
Ona görə də bu yazının sosial çağırışı sadə, amma dərin mənalıdır: Bir-birini anlamağa çalışmaq ən böyük sosial yenilikdir. Çünki texnologiya bizi yaxınlaşdırsa da, anlayış bizi birləşdirir. Fərqli nəsillər bir-birinə oxşamalı deyil sadəcə bir-birini duymağı öyrənməlidir…
Nigar Şahverdiyeva