Boşanma çox vaxt qadınların yaşadıqları çətinliklərlə gündəmə gəlir. Cəmiyyətin diqqəti əsasən qadınların iqtisadi asılılıqdan qurtuluşuna, sosial damğalanmaya qarşı mübarizəsinə yönəlir. Lakin kişilərin boşanma sonrası həyatında baş verən dəyişikliklər çox vaxt görünməz qalır. Halbuki boşanma kişilər üçün də həm sosial mövqe, həm də gündəlik həyat tərzi baxımından ciddi dönüş nöqtəsidir. Ənənəvi gender rolları kişiyə “ailəni qoruyan”, “uşağın təminatçısı” və “güclü dayaq” statusu yükləyir. Bu səbəbdən, evliliyin bitməsi kişini yalnız şəxsi münasibətlərdən ayırmır, həm də onun sosial kimliyini sual altına salır. Çox vaxt kişi “ailəsini saxlaya bilmədi” kimi damğalanır və ictimai münasibətlərdə mövqeyini dəyişmiş vəziyyətdə tapır.
Xüsusilə də uşaqlar məsələsi boşanma sonrası kişilər üçün ən mürəkkəb reallıqdır. Qəyyumluğun əsasən anaya verilməsi, atanın valideynlik rolunu məhdudlaşdırır. Bəzən bu, uşağa münasibətdə məsafənin artmasına, hətta tam əlaqə qırılmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, boşanma təkcə ailə münasibətlərinin sonu deyil, həm də ata və kişi kimliyinin yenidən qurulması prosesidir. Bu mövzunun işlənməsi vacibdir, çünki kişilərin təcrübəsi yalnız onların şəxsi həyatı ilə məhdudlaşmır. Uşağın inkişafına, ailə institutunun güvəninə və cəmiyyətin gender balansına birbaşa təsir göstərir.
Boşanma kişilər üçün ilk baxışda “azadlıq” kimi görünə bilər. Amma praktik həyatda bu proses çox zaman əlavə məsuliyyət və iqtisadi yüklə müşayiət olunur. Əgər evlilik dövründə ailənin xərcləri birgə bölüşdürülürdüsə, boşanma sonrası kişi ikiqat məsrəflə üzləşir: həm aliment ödənişi, həm də öz yeni yaşayış şəraitinin təminatı. Bu, xüsusilə orta və aşağı gəlirli kişilər üçün çətinlik yaradır. Kişilər arasında belə bir düşüncə də geniş yayılıb: “ailəni saxlaya bilmədim, deməli, kişi kimi borcumu yerinə yetirmədim”. Bu psixoloji yanaşma çox vaxt sosial mühit tərəfindən də möhkəmləndirilir. Qohumlar, iş yoldaşları və dost çevrəsi kişini yalnız şəxsi münasibətlərdə deyil, həm də “ailə başçısı” rolunda uğursuz sayır.
İş həyatı isə iki cür təsir göstərir. Bəzi kişilər boşanma sonrası bütün diqqətlərini işə yönəldərək özlərini sübut etməyə çalışır, yeni uğurlarla “itirilmiş nüfuzu” bərpa etmək istəyirlər. Digərləri isə iş motivasiyasını itirir, hətta sosial təcrid yaşayır. Hər iki hal kişinin şəxsi həyatında boşluq yaratdığı kimi, onun sosial mövqeyini də dəyişdirir. Dost çevrəsi də dəyişir, evli dostlarla münasibətlər seyrəkləşir, yeni sosial dairəyə daxil olmaq isə asan olmur. Çünki boşanmış kişi həm “subay” kimi qəbul edilmir, həm də “ailəli” çevrədə əvvəlki yerini tapa bilmir. Beləliklə, sosial reallıqda o, keçid mərhələsində qalan bir fiqura çevrilir.
Boşanma kişilər üçün tək şəxsi həyatın deyil, həm də sosial və iqtisadi strukturların dəyişdiyi bir prosesdir. Ənənəvi cəmiyyətdə kişi ailənin maddi təminatçısı rolunu daşıyır. Evlilik dövründə bu rol onun sosial statusunu gücləndirir və cəmiyyətdə müəyyən nüfuz qazandırır. Boşanma isə bu statusu dəyişir, kişi özünü “yarımçıq ailə başçısı” kimi hiss etməyə başlayır. Bu, yalnız psixoloji deyil, həm də sosial bir dəyişiklikdir: qohumlar, dostlar, iş yoldaşları boşanmış kişiyə fərqli münasibət göstərir, bəzən onu “uğursuz” və ya “yetərsiz” kimi qiymətləndirirlər.
İqtisadi yük də boşanma sonrası kişilərin üzləşdiyi əsas çətinliklərdən biridir. Aliment ödənişi, uşağın ehtiyacları, kirayə və ya yeni ev şəraiti, bütün bunlar kişinin maliyyə planını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Orta və aşağı gəlirli kişilər üçün bu məsrəflər həyatın keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir. Nəticədə bəziləri şəxsi həyatını, hətta uşaqlarla münasibətlərini ikinci plana ataraq iqtisadi təhlükəsizliyi prioritetləşdirir. Boşanma iş həyatına da təsir göstərir. Bəzi kişilər bu dəyişiklikdən güc alaraq özünü işdə sübut etməyə çalışır, əlavə gəlir və yeni uğurlar vasitəsilə itirilmiş sosial nüfuzu bərpa etməyə yönəlir. Digərləri isə əksinə, iş motivasiyasını itirir, konsentrasiyada çətinlik yaşayır və sosial təcridə meyil göstərir. Bu vəziyyət, şəxsi həyatın dəyişməsi ilə birbaşa bağlıdır və çox vaxt kişinin ictimai dairədə “sərbəst amma tənhalaşmış” bir mövqe qazanmasına gətirib çıxarır.
Sosial dairə baxımından boşanma kişini əvvəlki dost çevrəsindən uzaqlaşdıra bilər. Evli dostlarla münasibətlər seyrəkləşir, yeni sosial dairəyə inteqrasiya isə çətinləşir. Kişi həm “subay” kimi qəbul edilməyib, həm də ailəli çevrədə əvvəlki yerini itirmiş olur. Bu isə onun sosial adaptasiyasını daha da çətinləşdirir və bəzən tənhalıq hissini gücləndirir. Beləliklə, boşanmanın kişilər üzərindəki sosial-ictimai təsiri yalnız şəxsi həyatla məhdudlaşmır. Bu, həm də iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi, ictimai statusun itməsi və sosial çevrədə yeni mövqe qazanmaq üçün davamlı bir adaptasiya prosesinə səbəb olur.
Boşanma kişilər üçün yalnız sosial-ictimai və iqtisadi bir proses deyil, həm də şəxsi kimlik və psixoloji vəziyyət baxımından dönüş nöqtəsidir. Ənənəvi cəmiyyətdə kişidən gözlənilən “güclü, dayanıqlı, ailənin qoruyucusu” rolunu boşanma anında saxlamaq çox zaman mümkün olmur. Bu səbəbdən bir çox kişi özünü emosional və sosial baxımdan tənha hiss edir.
Boşanmış kişilər çox vaxt tənhalıq yaşayır. Sosial dairənin daralması, dostlarla və ailə ilə münasibətlərin dəyişməsi, evlilik dövründə paylaşılmış gündəlik həyatın yoxluğu tənhalığı gücləndirir. Tənhalıq yalnız sosial baxımdan deyil, həm də emosional ifadə imkanlarının məhdudlaşması ilə bağlıdır: kişi öz hisslərini paylaşmaq, onları işləmək və emosional dəstək almaqda çətinlik çəkir.
Psixoloji boşluq bəzən aqressiya və qapanma ilə ifadə olunur. Kişi yaşadığı dəyişikliklərdən dolayı narazılıq, hirs və məyusluq hiss edə bilər. Bu, həm ailəyə, həm də ətrafdakı insanlara qarşı yönələ bilər. Qapanma isə özünü sosial təcrid və yalnızlıq şəklində göstərir: kişi emosional ehtiyaclarını gizlətməyi üstün tutur, ətrafla əlaqəni minimuma endirir. Bu davranışlar uzun müddət davam etdikdə həm şəxsi həyat, həm də sosial münasibətlər üçün problem yarada bilər.
Uşağın qəyyumluğu anaya verildikdə və ya uşaqla ünsiyyət məhdudlaşdıqda kişi özünü “yarımçıq” ata kimi hiss edir. Bu hiss həm şəxsi kimlikdə, həm də sosial mövqedə özünü göstərir. Kişi, özünün ailəni qorumaq və uşağa rəhbərlik etmək rolunu tam yerinə yetirə bilmədiyini düşünür, bu da həm qürur, həm də aidiyyət hissini zəiflədir. Bəzən bu vəziyyət uşağa qarşı emosional uzaqlığa, hətta tam imtina hallarına gətirib çıxır.
Uşaqların gündəlik həyatdan uzaq qalması kişilərdə həm narahatlıq, həm də günahkarlıq hissi yaradır. Lakin sosial və hüquqi məhdudiyyətlər çox vaxt ata ilə uşağın əlaqəsini çətinləşdirir. Bu məhdudiyyətlər kişilərin psixoloji vəziyyətini daha da mürəkkəbləşdirir və onların rolunu yenidən qurmasını tələb edir.
Boşanmış kişilər üçün psixoloji adaptasiya yalnız daxili işlərlə bağlı deyil; sosial dəstək sistemlərinin zəifliyi də bu prosesi çətinləşdirir. Azərbaycanda kişi məsləhət mərkəzləri, psixoloji dəstək proqramları və boşanmış kişilər üçün sosial şəbəkələr çox məhduddur. Bu da onların emosional ehtiyaclarını qarşılamasını və cəmiyyətə adaptasiyasını gecikdirir.nBeləliklə, boşanmanın kişilər üzərindəki psixoloji və emosional təsiri çoxşaxəlidir: tənhalıq, aqressiya, qapanma, ata rolunda boşluq və sosial dəstək çatışmazlığı kimi müxtəlif formaları birləşdirir. Bu təsirlər yalnız şəxsi həyatı dəyişdirmir, həm də uşaqlarla münasibət, ailə institutunun gələcək dayanıqlığı və cəmiyyətin gender balansına birbaşa təsir göstərir.
Boşanma kişilər üçün ən görünən və ən ağrılı dəyişikliklərdən biri ata rolunda baş verir. Evlilik dövründə kişi həm ailənin təminatçısı, həm də uşağın həyatında aktiv rəhbər kimi qəbul edilir. Lakin boşanma ilə bu rollar ani şəkildə dəyişir. Azərbaycanda məhkəmələrdə və sosial təcrübədə uşaq qəyyumluğu çox vaxt anaya verildiyindən, ata uşağın gündəlik həyatından uzaqlaşır. Bu yalnız fiziki yox, həm də emosional bir boşluq yaradır. Kişi özünü bir növ “yarımçıq ata” kimi hiss edir. Uşağın həyatında iştirak etmək arzusu olsa da, hüquqi və sosial çərçivələr bunu həmişə mümkün etmir. Bu vəziyyət bəzən kişiləri emosional qapanmaya və tənhalığa doğru itələyir. Onlar özlərini yalnız sosial olaraq deyil, şəxsi baxımdan da məhdudlaşmış görürlər. Uşaqdan imtina halları isə təkcə psixoloji yorğunluqdan qaynaqlanmır; çox vaxt bu, hüquqi sistemin və sosial stereotiplərin nəticəsidir. “Uşaq anaya məxsusdur” fikri kişi ilə uşağın arasında görünməz bir divar yaradır.
Boşanmış kişilər üçün ata rolunun məhdudlaşması həm də sosial mövqedə görünür. Qohumlar, dostlar, hətta iş yoldaşları onu əvvəlki “ailənin başçısı” kimi qəbul etməyə bilər. Bu isə kişinin özünü yarımçıq, funksiyasını tam yerinə yetirə bilməyən biri kimi hiss etməsinə gətirib çıxarır. Emosional təcrid, tənhalıq və rol itkisi kişilərin həyatında uzun müddətli təsir yaradır. Bəzən ata uşağa qarşı məsafə yaradır, bəzən isə tamamilə əlaqəni kəsir. Bu isə yalnız şəxsi psixologiyaya deyil, uşağın psixoloji inkişafına və ailə institutunun gələcəkdəki dayanıqlığına da təsir göstərir. Beləliklə, boşanma yalnız münasibətlərin bitməsi deyil, kişilər üçün ata rolunun yenidən qurulması və bəzən qırılması deməkdir. Bu proses sosial, hüquqi və psixoloji amillərin birləşdiyi mürəkkəb bir sistem kimi işləyir və kişinin həyatına dərin izlər buraxır.
Boşanmanın kişilər üzərindəki təsiri təkcə fərdi səviyyədə hiss olunmur, sosial mühit də bunu güzgü kimi əks etdirir. Azərbaycanda və regionda boşanmış kişilərin təcrübələri bu reallığı açıq göstərir: cəmiyyət çox vaxt boşanmış kişini yalnız “ailəsini saxlaya bilmədi” kimi qiymətləndirir. Bu, sosial qınaq, stereotiplər və ailə institutuna dair gözləntilərin birbaşa nəticəsidir. Bir nümunə götürək: Aydın adlı bir ata, boşanma sonrası uşağı ilə həftədə bir dəfə görüşmək hüququ qazanmışdı. Lakin sosial çevrəsindəki dostları onun vəziyyətini “uğursuz evlilik sahibi” kimi qiymətləndirdikcə, Aydın özünü həm təcrid olunmuş, həm də sosial baxımdan “yarımçıq” hiss edirdi. Bu təcrid hissi onun uşağa münasibətinə də təsir etdi; zaman keçdikcə görüşləri daha azaldı və uşaqla əlaqəsi minimuma düşdü.
“Subay ata” fenomeni də bu kontekstdə diqqət çəkir. Boşanmış kişilər üçün sosial dəstək şəbəkələri zəifdir; onlar ailəli dostların dairəsində qəbul olunmur, qadınlarla dostluq və sosial əlaqələr isə bəzən stereotiplər səbəbindən məhdudlaşır. Bu, ataların emosional və sosial adaptasiyasını çətinləşdirir. Bəzi boşanmış kişilər isə hüquqi məhdudiyyətləri və sosial qınağı nəzərə alaraq uşaqlardan qismən imtina edirlər. Bu, yalnız sosial təzyiqdən deyil, həm də emosional yorğunluq və adaptasiya çətinliyindən doğur. Uşaqlarla əlaqənin azalması, uzun müddət ərzində ata rolunun sosial və psixoloji funksiyasını zəiflədir.
Azərbaycanda boşanmış kişilər üçün sosial dəstək və psixoloji yardım sistemləri hələ kifayət qədər inkişaf etməyib. Məsləhət mərkəzləri və psixoloji dəstək proqramları çox məhduddur. Bu isə onların həyatında yalnız emosional deyil, həm də sosial çətinlikləri artırır.
Nəticədə, boşanmış kişilərin təcrübəsi göstərir ki, bu proses yalnız şəxsi münasibətlərin dəyişməsi deyil, həm də sosial status, ata rolu və cəmiyyətlə əlaqənin yenidən qurulması kimi mürəkkəb bir sistemdir. Sosial stereotiplər, hüquqi məhdudiyyətlər və zəif dəstək mexanizmləri birləşərək kişilərin həyatını həm qısamüddətli, həm də uzunmüddətli şəkildə formalaşdırır.
Nigar Şahverdiyeva