ƏDL və İƏT-in Doha sammiti nəyi dəyişəcək?
Misir, Türkiyə, İran, Oman, Livan, İordaniya, Qətər, Suriya, İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Küveyt və Bəhreyn İsrailin mümkün hərbi addımlarına qarşı kollektiv cavab vermək üçün birgə hərbi ittifaq qurmağı planlaşdırır. Təşəbbüs İsrailin Qətərdəki HƏMAS üzvlərinə qarşı hücumlarından sonra gündəmə gəlib. Yeni ittifaq regionda təhlükəsizliyi gücləndirmək və hərbi təcavüzə qarşı vahid mövqe nümayiş etdirməyi hədəfləyir. Qeyd olunur ki, bu planın həyata keçirilməsi üçün iştirakçı ölkələr arasında geniş koordinasiya və qarşılıqlı razılaşma tələb olunacaq. Həmçinin, vurğulanır ki, bu ölkələr mümkün təhlükə anında hücuma keçə bilərlər.
Ərəb hərbi bloku İsrailə qarşı
Sentyabrın 15-də İsrail və ərəb ölkələri arasında diplomatik əlaqələr quran bir sıra sazişlər olan İbrahim Razılaşmalarının 5 yaşı tamam oldu. Yubiley günü Qətərdə Ərəb Dövlətləri Liqası (ƏDL) və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) sammiti başa çatdı. ƏDL və İƏT-ə üzv ölkələrin liderləri İsrailin sentyabrın 9-da Qətərə endirdiyi zərbələri “bütün ərəb və islam dövlətlərinə qarşı təcavüz” adlandırıblar. Və bəzi sammit iştirakçıları İsrailə qarşı regional hərbi blok yaratmağa çağırıblar.
Qətərdə keçirilən iki günlük ƏDL və İƏT sammitinin sonu İsrailin ABŞ-ın himayəsi altında BƏƏ və Bəhreyn ilə tam hüquqlu münasibətlər qurmaq üçün müqavilələr bağladığı ilk “İbrahim razılaşmaları”nın imzalanmasının beşinci ildönümünə təsadüf edib. Dohada keçirilən görüşün əsas mövzusu İsrailin sentyabrın 9-da Qətərin paytaxtına endirdiyi zərbələr olub. Sammitin yekun qətnaməsində İsrailin əməliyyatı və Benyamin Netanyahu hökumətinin hərbi hücumu təkrarlamaqla bağlı ictimai təhdidləri pislənib. Qətnamənin mətnində deyilir ki, Dohanın bombalanması, eləcə də İsrailin Qəzza zolağına hücumu “bölgədə sülh və birgəyaşayış perspektivlərini və İsraillə münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində əldə edilən hər şeyi təhdid edir”.
Qətər sammitinin iştirakçıları İsrailin “Odlu zirvə” əməliyyatına təkcə siyasi deyil, həm də mümkün hərbi cavabı müzakirə ediblər. Bu baxımdan Dohaya toplaşan liderləri Misir rəhbərliyinin sammitdən bir müddət əvvəl “ərəb NATO-su”nun yaradılması ilə bağlı irəli sürdüyü təklif xüsusilə maraqlandırıb. Əmirliyin “The National” nəşrinin mənbələrinin qeyd etdiyi kimi, təşəbbüs Ərəb Liqası əsasında beynəlxalq hərbi blokun yaradılmasını nəzərdə tutur ki, bu blokda təkcə dəniz, hava və quru qüvvələri deyil, həmçinin xüsusi təyinatlılar da olacaq. "Ərəb NATO-su" Misirin hesab etdiyi kimi, sülhməramlı missiyalarda iştirak edə bilər, həmçinin "təhlükəsizlik təhdidləri və terrorizm"lə mübarizə apara bilər, "The National" mənbələrindən biri qeyd edir.
Misir ilk dəfə 2015-ci ildə Ərəb Liqasının 28-29 mart tarixlərində Şarm əl-Şeyxdə keçirilən sammiti zamanı NATO modelində vahid silahlı qüvvə yaratmağı təklif etmişdi. Bununla belə, ilk növbədə İŞİD və Yəməndəki “Husilər” kimi radikal qruplarla mübarizə məqsədi daşıyan təşəbbüs, mümkün komanda strukturu və blokun qərargahının yeri ilə bağlı dərin fikir ayrılıqları səbəbindən heç vaxt həyata keçirilməyib. 2017-ci ildə ABŞ prezidenti Donald Tramp Yaxın Şərqdə İranın təsirini məhdudlaşdırmağı prioritet hesab edərək “Ərəb NATO” konsepsiyasını canlandırmağa cəhd edib. Bununla belə, təhlükəsizlik təhdidlərinə kollektiv reaksiya haqqında regional müqavilə ideyası praktiki olaraq reallaşmayıb. İndi region ölkələri onlardan heç birinin yenidən İsrail əməliyyatının hədəfinə çevrilməyəcəyinə zəmanət axtarır. İran prezidenti Məsud Pezeşkian Dohaya uçmazdan əvvəl vurğulayıb: "Əgər müsəlmanlar vahid cəbhə kimi hərəkət etsələr, sionist rejim ölkələrimizə hücum etməyə və beynəlxalq hüququ pozmağa cəsarət etməz.
Həmin gün Benyamin Netanyahu İsrailə səfərə gələn dövlət katibi Marko Rubionu qəbul edib. Amerika diplomatiyasının rəhbəri “Odlu zirvəsi” əməliyyatı mövzusunda birmənalı şərhlər verməkdən çəkinib, lakin “sülh və təhlükəsizliyi təhdid edən silahlı qrup kimi” HƏMAS-ın məhv edilməsinin və 2023-cü il oktyabrın 7-də qətliam zamanı alınan israilli girovların tezliklə evlərinə qayıtmasının vacibliyinə işarə edib.
Bununla belə, Netanyahu Qətərin bombalanmasından danışaraq, Dohada HƏMAS liderlərinə hücum qərarının heç bir kənar yardım olmadan yalnız İsrail rəhbərliyi tərəfindən verildiyini vurğulayıb. “Biz tam məsuliyyəti öz üzərimizə götürürük”, deyən hökumət başçısı dövlət katibi ilə birgə mətbuat konfransında bildirib. “Rubionun səfəri Amerikanın terror qarşısında, bizə qarşı yönəlmiş orta əsr yalanları, dünyada artan antisemitizm və bizə təzyiq edən zəif hökumətlər qarşısında İsraili dəstəklədiyinə dair açıq siqnaldır”. O vurğulayıb ki, Amerika-İsrail ittifaqı heç vaxt indiki qədər güclü olmayıb.
Xaricdə Həmas liderlərinə zərbələrin mümkün təkrarlanmasına gəlincə, cənab Netanyahu belə bir ssenarini istisna etməyib. O, Dohanın açıq şəkildə qeyd etdiyi kimi, Qəzza zolağının nizamlanması üçün vasitəçilik səylərinin bir hissəsi kimi edildiyinə baxmayaraq, əmirlik Həmas-ın siyasi bürosuna sığınacaq verməyə razı olarsa, Qətərin “suverenliyi” olmadığını izah etdi. "Gizlənə bilərsən, qaça bilərsən, amma biz səni tapacağıq", - Netanyahu radikal qrupun sağ qalan liderlərinə müraciət edərək hədələyib. Hələlik Qətərdə Ərəb Liqası və İƏT sammiti iştirakçılarının göndərdiyi xəbərdarlıq siqnallarının İsrail hakimiyyəti tərəfindən ciddi qəbul edildiyini düşünməyə əsas yoxdur.
Qətərə hücum və dəyişən təhdidlər
İsrailin Yaxın Şərqdəki hazırkı siyasəti ərəb-yəhudi normallaşması prosesini (İbrahim razılaşmaları) alt-üst edir. Bu barədə Ərəb Dövlətləri Liqası və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının sammiti iştirakçılarının sentyabrın 15-də qəbul etdikləri yekun bəyanatın mətnində deyilir. Region dövlətlərinin liderləri vurğuladılar ki, İsrailin ötən həftə Qətərə hücumu, həmçinin Qəzza zolağında “düşmən hərəkətlərinin davamı”, o cümlədən “fələstinlilərin soyqırımı, etnik təmizləmə, aclıq, mühasirə, o cümlədən müstəmləkəçilik fəaliyyətləri və ekspansionist siyasət regionda sülh və əməkdaşlıq perspektivləri üçün hər şeyi təhdid edib. İsraillə münasibətləri normallaşdırmaq yolunda əldə olunub”. Maraqlıdır ki, Qətərin ev sahibliyi etdiyi toplantıda iştirak edənlər İsrailin Doha əməliyyatını rəsmi olaraq “bütün ərəb və islam dövlətlərinə qarşı təcavüz” adlandırıblar.
Düz beş il əvvəl, ilk prezidentlik dövründə Donald Tramp Abraham Accords konsepsiyasını Yaxın Şərqdə vəziyyəti sabitləşdirmək üçün mühüm vasitə kimi təqdim etdi. O zaman ərəb dünyası yəhudi dövləti ilə münasibətlərin normallaşmasına təbii siyasi zərurət kimi baxırdı. Bununla belə, İsrailin Qəzza zolağında iki illik hücum hərəkətləri bu ölkələrin ABŞ-ın regiondakı diplomatik konsepsiyasına münasibətini xeyli dəyişib. Bu müddət ərzində İsraillə rəsmi əlaqələr qurmağı bacaran Yaxın Şərq oyunçuları onunla tam miqyaslı qarşılıqlı əlaqəni məhdudlaşdırmağa çalışdılar və İbrahim Sazişlərinə qoşulmağa namizədlər prosesi sadəcə olaraq dondurdular.
Qətərdə HƏMAS-ın siyasi bürosunun yüksək rütbəli üzvlərini sıradan çıxarmaq məqsədi daşıyan əməliyyat İsrailin regiondakı qonşularının maraqlarını nəzərə almayan və birtərəfli fəaliyyət göstərən aqressiv qüvvə kimi təsəvvürü gücləndirdi. Dohada Ərəb-İslam sammitini açan Qətərin Baş naziri Məhəmməd bin Əbdül Rəhman Əl Tani "Bu hücumu ancaq dövlət terror aktı kimi xarakterizə etmək olar" dedi. O qeyd edib ki, baş nazir Benyamin Netanyahunun rəhbərlik etdiyi hazırkı İsrail hökumətinin tətbiq etdiyi yanaşmalar bütün hərbi və diplomatik nizamı tapdalayır. "Beynəlxalq ictimaiyyətin ikili standartlardan istifadəni dayandırması və İsraili törətdiyi bütün cinayətlərə görə cəzalandırmağın vaxtı çatıb", - Qətər hökumətinin başçısı əminliyini ifadə edib.
Təəccüblü deyil ki, Yaxın Şərq ölkələrinin İsrailin hərəkətlərinə cavab tədbirlərinin müzakirəsi indi hərbi kanala yönəldilib. Belə ki, Qətərdə keçirilən ərəb-islam sammitinin iştirakçıları təxminən 10 il əvvəl İranı cilovlamaq vasitəsi kimi irəli sürülən, lakin əhəmiyyətsizliyinə görə heç vaxt həyata keçirilməyən NATO modeli üzrə “vahid ərəb qüvvələri”nin yaradılması təşəbbüsünün yenidən gündəmə gətirilməsini təklif ediblər. İsrailin qonşularının onun hücumlarına kollektiv cavab üçün zəmin yaradan hərbi əməkdaşlıq formatını müzakirə etməsinin özü də Qətər ərazisinin bombalanmasının regionun təhlükə mənzərəsinə baxışını nə qədər dəyişdiyini və yəhudi dövləti ilə münasibətlərin normallaşdırılmasının dəyərini aşağı saldığını açıq şəkildə göstərir.
Son iki ildə keçirdiyi hərbi əməliyyatları izah edən Benyamin Netanyahu dəfələrlə vurğulayıb ki, o, 2023-cü il oktyabrın 7-də HƏMAS qruplaşmasının adi məhdud qarşıdurma qaydalarını pozaraq, İsrailin cənubuna genişmiqyaslı hücum həyata keçirərək minlərlə dinc sakini öldürdüyü faciənin təkrarlanmasının qarşısını almaq istəyir. Lakin ümumilikdə İsrailin hərəkətləri regionda qarşıdurma mühitini daha da gücləndirib. Bu isə 7 oktyabrdan az olmayan faciələrin əsasını təşkil edir.
Pezeşkian: Müsəlman ölkələri İsraillə əlaqələri kəsməlidir
Qətər əmirinin dəvəti ilə Dohaya səfərə gələn İran İslam Respublikasının prezidenti Məsud Pezeşkian İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və Ərəb Dövlətləri Liqasının fövqəladə sammitində çıxışı zamanı İsrailin təcavüzkar hərəkətləri ilə bağlı İranın rəsmi mövqeyini bir daha açıqlayıb və müsəlman dövlətlərinin birliyini müdafiə edib. İran prezidenti Təl-Əvivin sərhədsiz və məhdudiyyətsiz hərəkət etdiyini vurğulayaraq, bu cür hücumlar davam etdikcə “müsəlman dünyasında heç bir ölkə təhlükəsiz deyil” deyib.
Pezeşkian səfərdən əvvəl də demişdi ki, təcavüzə müqavimət strategiyasının bir hissəsi kimi müsəlman və ərəb ölkələri birliyi qorumalı və “sionist rejim”lə əlaqələri kəsməlidir. Fələstinə beynəlxalq dəstək və İsrailin hərbi əməliyyatlarına koordinasiyalı reaksiya ilə bağlı koordinasiyanı gücləndirmək üçün sammitdə iştirak edən bir sıra ölkələrin liderləri ilə Dohada ikitərəfli görüşlər keçirilib. İran Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsinin sözlərinə görə, rəsmi tədbir vəziyyətin sabitləşməsi üçün birgə tədbirlərin görülməsinə töhfə verən Qərbi Asiya regionunun təhlükəsizliyi üçün dönüş nöqtəsi olub.
Tədbirin yekun kommünikesində nə var?
Sammitin yekun bəyannaməsində insident “Qətər dövlətinin suverenliyinin kobud şəkildə pozulması və regionda sabitliyə əhəmiyyətli təhlükə” kimi qiymətləndirilib. Dövlət liderləri bu hərəkətləri qətiyyətlə pisləyib və Qətərə qeyd-şərtsiz dəstək verəcəklərini bəyan ediblər. Hazırkı kollektiv müdafiə paktına istinad edən sənəddə vurğulanır ki, “Şuraya üzv dövlətlərin təhlükəsizliyi vahid qurumdur və onlardan hər hansı birinə qarşı təcavüz bütün digərlərinə qarşı təcavüzə bərabərdir”.
İclasdan sonra Qətərin paytaxtında Kollektiv Təhlükəsizlik Şurasının və hərbi qərargahın növbədənkənar iclasının keçirilməsi barədə qərar qəbul edilib. Bildirilir ki, görüşün gündəliyində Fars körfəzi regionunun müdafiə mexanizmlərinin gücləndirilməsi və təhdidlərin qarşısının alınması üçün ümumi imkanların inkişaf etdirilməsi müzakirə olunacaq. Fars körfəzi ölkələrinin başçıları həmçinin beynəlxalq ictimaiyyəti sionistlərin törətdiyi qanun pozuntularına cavab olaraq təsirli və qabaqlayıcı tədbirlər görməyə çağırıblar.
V.VƏLİYEV