"Azərbaycan torpaqlarının uzun illər işğal altında qalması dövründə erməni vandallığı nəticəsində yüzlərlə tarixi, mədəni və dini abidə məhv edilmiş, bəziləri tamamilə yerlə-yeksan edilmişdir. Qarabağ və ətraf bölgələrdə orta əsrlərə aid məscidlər, türbələr, qalalar, körpülər, eləcə də qəbiristanlıqlar və memarlıq nümunələri vandalizmə məruz qalmışdır". Bu barədə SİA-ya açıqlamasında politoloq Züriyə Qarayeva deyib.
Onun sözlərinə görə, Ağdam, Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Laçın və Kəlbəcər rayonlarında yüzlərlə məscid dağıdılmış, içərisində heyvan saxlanılmış və təhqir olunmuşdur: "Şuşadakı məşhur Gövhər Ağa məscidləri, Pənahəli xanın saray kompleksi, Ağdam Cümə məscidi və digər çoxsaylı dini-tarixi abidələr ağır zərər görmüşdür.
Bundan başqa, qədim qəbiristanlıqlar, xüsusilə Xocalı və Ağdam rayonundakı kurqanlar dağıdılıb, qiymətli arxeoloji nümunələr talan edilib. Alban kilsələri dəyişdirilərək erməniləşdirilməyə cəhd olunub, üzərindəki yazılar silinib, abidələrin tarixi kimliyi saxtalaşdırılıb. UNESCO və digər beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında bu faktlar dəfələrlə vurğulanmışdır.
2020-ci ildə torpaqların azad edilməsindən sonra Azərbaycan dövləti həmin abidələrin bərpası və qorunması istiqamətində genişmiqyaslı proqram həyata keçirməkdədir. Prezident İlham Əliyevin sərəncamları ilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda bərpa və yenidənqurma işləri aparılır, bu prosesdə mədəni irsin qorunması xüsusi yer tutur. Şuşa şəhəri “Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı” elan olunub və burada tarixi binaların, məscidlərin, karvansaraların və muzeylərin bərpası həyata keçirilir. Ağdam Cümə məscidinin bərpası üzrə layihələr hazırlanıb, Kəlbəcər və Laçında isə qədim qalaların və körpülərin inventarlaşdırılması prosesi davam etdirilir.
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən bu tədbirlərə paralel olaraq, Heydər Əliyev Fondu və digər təşkilatlar da mədəni irsin qorunmasına dəstək verir. Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq qurulur, müasir restavrasiya metodları tətbiq edilir və Qarabağda "mədəni irs xəritəsi" hazırlanır. Məqsəd təkcə dağıdılmış abidələri bərpa etmək deyil, həm də gələcək nəsillərə qorunaraq çatdırmaqdır.
Nəticə etibarilə, erməni vandallığı Azərbaycan xalqının tarixi-mədəni irsinə ağır zərbə vursa da, hazırda aparılan bərpa və yenidənqurma işləri sayəsində həmin abidələrin əvvəlki görkəminin qaytarılması istiqamətində ciddi addımlar atılır. Bu, həm milli yaddaşın dirçəldilməsi, həm də beynəlxalq miqyasda Azərbaycanın mədəni irsinin dünyaya tanıdılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir".