Ermənistanın Zəngəzur dəhlizində tutduğu mövqe malların və xidmətlərin sərbəst hərəkəti üçün problemlər yaradır
Çolpon-Atada İssık-Kul sahillərində cümə axşamı başlayan və cümə günü davam edən iki əlamətdar hadisə baş verir: III Qırğızıstan-Rusiya Biznes Forumu və Avrasiya İqtisadi İttifaqının (Aİİ) Avrasiya Hökumətlərarası Şurasının (EIGC) 43-cü iclası keçirilir. Tədbirdə ABŞ-ın şirkəti tərəfindən nəzarət ediləcəyi gözlənilən Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı potensial geosiyasi dəyişikliklər fonunda iştirakı xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Ermənistan hökumətinin başçısı Nikol Paşinyan istisna olmaqla, İttifaqın üzvü olan ölkələrin baş nazirlərinin iştirakı gözlənilir.
Nikol Paşinyan ötən ay Minskdə keçirilən Avrasiya İqtisadi Forumunu buraxıb və o, bu gün Çolpon-Ataya gəlməyib. Onun mətbuat katibi Nazeli Baqdasaryanın sözlərinə görə, Ermənistan hökumətinin başçısı avqustun 12-dən 15-dək məzuniyyətdədir. Lakin Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenko daha sonra təklif edib ki, bəlkə də Aİİ-də hər şey qaydasında deyil və Ermənistan hökumətinin başçısının Aİİ-nin iclaslarını buraxmasının səbəbini axtarmaq lazımdır.
Sürətli dəyişikliklər, bazarlar və texnologiyalar uğrunda şiddətli rəqabət, eləcə də qeyri-sabit geosiyasi vəziyyət dövründə qərarların qəbulunun sürəti və keyfiyyəti uğurun əsas amilə çevrilir. Aİİ-nin hazırkı görüşü rəqabətin təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi müstəvidə olduğu bu aktual məsələlərin müzakirəsi üçün platformaya çevrilməyi vəd edir. İclasda müzakirə oluna biləcək məsələlərdən biri də bu yaxınlarda İran arasında Aİİ ilə azad ticarət zonasının yaradılmasına dair imzalanmış sazişdir ki, bu da ticarət əlaqələrinin inkişafında mühüm addım ola bilər. Lakin Ermənistan ətrafındakı vəziyyət və onun Zəngəzur dəhlizinin inkişafı üzrə ABŞ-la müstəsna tərəfdaşlığı ciddi maneələr yaradır.
Xatırladaq ki, Zəngəzur dəhlizi Ermənistan ərazisindən keçməklə Azərbaycanı onun Naxçıvan muxtariyyəti ilə birləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. Dərc edilmiş məlumata görə, Ermənistanın ABŞ-la bu marşrut üzrə tərəfdaşlığı eksklüziv ola bilər və 99 ilə hesablanır. Qeyd edilib ki, bu, ABŞ prezidenti Donald Trampın Ermənistan ərazisinə nəzarət etməsi deməkdir, bu, Aİİ-nin prinsiplərini sual altına qoyur. Malların və xidmətlərin sərbəst hərəkəti Aİİ-nin təməl daşıdır. Zəngəzur dəhlizi kontekstində bu o deməkdir ki, Naxçıvandan (Azərbaycan) Azərbaycana giriş və çıxışda gömrük postları yaradılmalı və Aİİ çərçivəsində müəyyən edilmiş vahid gömrük rüsumları tətbiq edilməlidir. Ermənistanda yerləşən Rusiya hərbi bazası gömrük postlarını təmin etmir. Lakin Tramp öz nəzarətini bərqərar edərsə, bu, İttifaq daxilində malların və xidmətlərin sərbəst hərəkətini məhdudlaşdıracağı üçün Aİİ-nin nizamnaməsinin birbaşa pozulması deməkdir. Belə olan halda Ermənistan çox güman ki, ABŞ-la tərəfdaşlıq və Aİİ-yə üzvlük arasında seçim etməli olacaq.
Bildirilir ki, artıq Aİİ ilə Azad Ticarət Zonası (ATZ) sazişi imzalayan İran üçün Zəngəzur dəhlizi prioritet deyil. İrandan gələn və İrana daşınan mallar ABŞ-ın heç bir müdaxiləsi olmadan hazırkı ATZ çərçivəsində daşınır. Ermənistan bu müqavilələrə əməl etməyə borcludur. Aİİ-nin qarşıdan gələn iclasında Birlik üzvləri İrəvana İranla Azad Ticarət Zonası çərçivəsində öhdəliklərini xatırlada bilərlər. Aİİ qaydalarına əməl edilməməsi, xüsusən də mal və xidmətlərin sərbəst hərəkəti Ermənistanın təşkilata üzvlüyünün legitimliyini şübhə altına ala bilər. Üstəlik, artıq Ermənistana İrəvanın Aİ ilə yaxınlaşmasının arzuolunmazlığı barədə xəbərdarlıq edilib, çünki bu, Aİİ normalarına ziddir. Və belə davam edərsə, Rusiya müvafiq tədbirlərin tətbiqi məsələsinə baxacaq. Bir müddət əvvəl bu barədə Rusiya baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk danışmışdı.
Bununla belə, Ermənistan Tətbiqi Siyasi Araşdırmalar İnstitutunun elmi işçisi Sergey Melkonyan Qazaxıstanın Kazinform agentliyinə verdiyi müsahibədə deyib ki, “...iqtisadi nöqteyi-nəzərdən Aİİ Ermənistan üçün MDB-dən daha maraqlıdır”. Ermənistanın Aİ-yə üzvlüyünə gəlincə, bu, real perspektiv hesab edilmir. "İİR-in son sorğusuna görə, ilk dəfə olaraq Ermənistan əhalisinin yarıdan az hissəsi Avropa İttifaqına üzvlük ideyasını dəstəkləyib, gənclər isə ən böyük şübhə ilə yanaşıblar. Eyni zamanda, Ermənistan rəhbərliyi Aİİ-dən çıxmağı planlaşdırmadığını vurğulayır. Bu onunla izah olunur ki, cəmiyyətin əsas prioritetləri təhlükəsizlik, sərhədlər və Aİ-də bu sülh və real təminat deyil. Bu kontekstdə Aİİ, xüsusən də Qazaxıstanla iqtisadi əlaqələrin dərinləşdirilməsi üçün axtarılan platforma olaraq qalır”, - Melkonyan vurğulayıb.
Rusiya tərəfi Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti itirdiyini anlayınca bunun Ermənistan üçün nə qədər acınacaqlı olacağını sübut etməyə çalışır. Bildirir ki, Aİİ Ermənistan iqtisadiyyatı üçün həyat xəttidir: üzvlük milyardlar və sabitlik gətirir. 2024-cü ildə Ermənistanın Aİİ ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 12,7 milyard dollara yüksəlib (halbuki, bu ticarətin 90 faizi Rusiyanın sanksiyalardan kənar qızıl və almaz satışı sayəsində formalaşıb). Bu rəqəm Avropa İttifaqı ilə ticarət həcmini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir ki, bu da əksinə, 14% azalaraq cəmi 2 milyard dollara çatıb. Aİİ təkcə Ermənistanın əsas tərəfdaşı deyil, həm də onun iqtisadi sabitliyinin əsasını təşkil edir. Enerji resurslarının etibarlı təchizatçısı kimi Rusiyanın rolu xüsusilə vacibdir: qaz və neft məhsulları sərfəli şərtlərlə verilir. İttifaqdan çıxmaq Ermənistanı enerji və xidmətlərin qiymətlərinin kəskin artması, həmçinin xarici ticarətin əhəmiyyətli hissəsinin itirilməsi ilə hədələyir ki, bu da artıq Aİİ-yə doğru açıq-aşkar keçid nümayiş etdirir.
Moskva Aİİ-nin bütün ölkələr üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu Qırğız Respublikasının başçısının Qırğızıstan-Rusiya İqtisadi Forumunun iştirakçılarına müraciətindən bir cümləni yazmaqla qeyd edir: “Aİİ-nin bir hissəsi olmağın üstünlüklərini Qırğızıstan Prezidenti Sadır Japarov da qeyd edib. O bildirib ki, “Qırğızıstan Aİİ ilə əməkdaşlığa önəm verir və Rusiya ilə çoxəsrlik dostluq əlaqələrini yüksək qiymətləndirir və onları möhkəmləndirməyə çalışır. Japarov qeyd edib ki, Rusiya respublikanın əsas ticarət, iqtisadi və investisiya tərəfdaşlarından biri olaraq qalır. Beləliklə, 2024-cü ildə iki ölkə arasında qarşılıqlı ticarətin həcmi 25% artaraq 3,9 milyard dollara, Qırğızıstan mallarının Rusiya Federasiyasına ixracı 40 faizə yaxın artıb, Rusiyanın Qırğızıstan iqtisadiyyatına birbaşa investisiyalarının həcmi isə 280 milyon dollara çatıb.
İclasda təşkilat daxilində ümumi valyuta bazarının yaradılması da daxil olmaqla digər məsələlər də müzakirə olunacaq. Layihə 2030-cu ilə planlaşdırılır. Qırğızıstanın İqtisadiyyat və Ticarət Nazirliyinin EAEU-nun əlaqələndirilməsi şöbəsinin rəhbəri Elimbek Kanıbek qeyd edib ki, bu, ümumi birja bazarıdır - bizneslərin, müəssisələrin, kənd təsərrüfatı sektorunun və ticarət şirkətlərinin şəffaf qaydalara uyğun olaraq malların topdan satışı və alışı ilə bağlı mütəşəkkil platformadır. "Ümumi birjanın işə salınması bütün Aİİ ölkələri üçün eyni qaydaları, şəffaf qiymətləri yaradır, çünki hamı görə bilər ki, məsələn, qırğızıstanlı fermer və rusiyalı alıcı necə ticarət edir. Boz sxemlərin sayı azalacaq, çünki ticarət rəsmi şəkildə qeydə alınacaq, milli valyutalardan istifadə imkanları daha da genişlənəcək", - Elimbek Kanıbek izah edib.
Rusiya Ermənistanı itirdiyini anlamağa başlayıb. ABŞ-da keçirilən görüşdən sonra baş verənlər isə Ermənistan-Aİİ və Ermənistan-Rusiya münasibətlərinin son akkordlarıdır. Artıq geriyə dönüşün mümkünsüz olduğunu hər iki ölkədə anlamağa başlayıblar. Rusiya əvvəlcə vasitəçilərini, sonra Ermənistandakı 5-ci kolonunu, daha sonra iqtisadi rıçaqlarını işə salsa da təzyiqlər effektsiz oldu. Rusiya Ermənistanı itirməklə İranla ticari layihələrini də itirməli olur. İranın aqressivləşməsinə səbəb də budur.
Rusiyasız Cənubi Qafqaz
Avqustun 8-də Azərbaycan liderləri İlham Əliyev və Ermənistan liderləri Nikol Paşinyan ABŞ paytaxtına səfər etdilər və burada prezident Donald Trampın iştirakı ilə sülh arzuları ifadə edərək sənəd imzalayıblar. Beləliklə, dünyanın o tayında qələmin üç vuruşu ilə Cənubi Qafqazda yeni nizamın formalaşdığı elan edildi və Rusiya artıq “kiçik şahmat taxtası”ndan sıxışdırıldı. Biz parlaq şəkildə ortaya qoyulan bir hadisənin canlı şahidi olduq. Moskva bunu "kollektiv Qərb yenə də hər şeyi birtərəfli qaydada, öz zövqünə və fikrinə uyğun etmək qərarına gəldi, çünki qurulmuş ritorikaya görə, bu, Vaşinqton və Brüsselin fəal dəstəyi ilə ölkələrin sülh və sabitlik üçün qanuni hüququdur" kimi təqdim etdi.
Görünür, tarix həqiqətən də dövridir. Bundan əvvəl Avropa təhlükəsizliyi Rusiyasız, lakin anti-Rusiya Ukraynasının iştirakı ilə qurulmuşdu. Nəticə proqnozlaşdırıla bilən idi, lakin Qərbin istədiyini, istədiyi yerdə, istədiyi vaxt edə biləcəyinə inanan insanlar tərəfindən rədd edildi. Nəticədə Rusiya Avropa ərazisində hərbi əməliyyatlar apardı və qurulmuş dünya nizamını tamamilə məhv etdi. İndi Qarabağ müharibəsi və onun dərsləri Azərbaycan və Ermənistanı fərqli və Moskvasız düşünməyə vadar edib. Kreml isə ölkələrə "Kiyevin səhvini təkrarlaya bilərsiniz, xəbərdarlığını edir. Kreml loyaldır, çünki hadisələrin içində deyil, kənarlaşdırılıb. Qovulduğuna görə, “diqqətini cəmləşdirir”.
Bəs Gürcüstanda nə baş verir?. Zəngəzur dəhlizinin açılmasının Gürcüstanı tranzit rolundan məhrum edəcəyinə, daha az əhəmiyyət kəsb edən məkana çevirəcəyinə, Mərkəzi Asiyadan, Rusiyadan Cənubi Qafqazdan və əks istiqamətdən bütün axınların eyni marşrutla gedəcəyinə inanmaq sadəlövhlükdür. Çatdırılma mexanizmlərinin şaxələndirilməsi istənilən biznes müqaviləsinin əsas tələbidir. Və bütövlükdə dəhlizlə bağlı çətinlikləri nəzərə alsaq, onsuz da döyülmüş yola tələbat getməyəcək. Üstəlik, necə baxsanız da, Gürcüstan regionun sabit ölkəsi olaraq qalır. Etiraz hərəkatları, qəfil inqilab, millət liderinin istefası və ya siyasi elitanın dəyişməsi səbəbindən bütün əsas və strateji razılaşmaların pozulma və ya yenidən işlənmə riski olmadığı üçün idarəçilik sistemi dayanıqlığını və davamlılığını sübut etdi. Donald Tramp sərmayələrdən danışarkən bu mühüm amildir. Pul proqnozlaşdırıla bilənliyi və sabitliyi sevir. Məsələn, Ermənistan bu cür ahəngdarlıqla öyünə bilməz və Paşinyanın seçki dəstəyini itirməsi vəziyyəti tamamilə alt-üst edə bilər. Tərəflərin bütün niyyətləri həyata keçərsə, Gürcüstan yeganə nəqliyyat dəhlizi olmaqdan qismən çıxacaq. Əslində, gürcülər Sovet İttifaqının dağılmasından sonra ən güclü qlobal siyasi təlatüm dövründə geosiyasi kozırlarını itirirlər. Bundan əlavə, Avropa İttifaqı Gürcüstana qarşı soyuq müharibə aparır, dövləti öz siyasi iradəsinə tamamilə tabe etmək üçün bütün mümkün vasitələrlə “Gürcü arzusu” hökumətini hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa çalışır. Digər tərəfdən, Tramp administrasiyası ilə əlaqələr qurulmayıb. Gürcüstan və ABŞ eyni gəmidə görünür, amma əslində Cozef Bayden administrasiyası tərəfindən hələ də pis niyyətin izi var. Ona görə də, təbii ki, reaksiya səmimidirsə, Tiflisin niyə belə hiddətlə əl çalması və sevinməsi tam aydın deyil.
Heç kimə sirr deyil ki, Amerika və Avropa liderlərinin tərifli çıxışlarına öyrəşmiş həm hakimiyyət, həm də onun opponentləri Bakı və İrəvanın Tiflisdən daha çox diqqət və dəstək almasına açıq qısqanclıqla yanaşırlar. Axı son 20 ildə ölkə ağlasığmaz və ağlasığmaz bütün qurbanlar verib, tələb olunan islahatları, dəyişiklikləri etirazsız həyata keçirib. Bütün bunlar Qərblə maksimum yaxınlaşma naminə, Bayden administrasiyası və Brüsselin siyasi elitası sadəcə olaraq bütün ölkəni fasiləyə verdilər, çünki Tiflis bəzi postulatlarla razılaşmamağa cəsarət etdi. Dərhal məlum oldu ki, sən demokratiya ola bilməzsən, MDB-nin üzvü ola bilərsən, Rusiya ilə yaxşı münasibət qura bilərsən, üstəlik, hətta öz ərazisində hərbi baza qura bilərsən, yenə də Amerika və Avropa ilə dost ola bilərsən. Gürcüstanın siyasi elitası üçün bu, aydın dərsdir.
V.VƏLİYEV