Netanyahu Trampla İrana qarşı növbəti müharibəni müzakirə edib
İsrail regional düşmənlərinə qarşı güc tətbiqindən əl çəkməyəcək. Bunu baş nazir Benyamin Netanyahu ilə ABŞ prezidenti Donald Tramp arasında Ağ Evdə apardığı danışıqlar nümayiş etdirib, İsrail mediasının məlumatına görə, hökumət başçısı İrana qarşı yeni hərbi ssenarilər üçün Amerika liderindən şifahi razılıq almağa çalışıb. 12 günlük müharibənin İranın nüvə sənayesinin imkanlarını zəiflətməsinə baxmayaraq, Netanyahu hökuməti hesab edir ki, İslam Respublikası öz gücünü bərpa etmək niyyətindədir. ABŞ və İsrail tərəfindən hücuma məruz qalan İranın nüvə obyektləri ətrafında vəziyyət daimi monitorinq tələb edir. Netanyahu bunu Trampla danışıqların açılış hissəsində bildirib.
Hökumət başçısının sözlərinə görə, Tehranın inkişaf etmiş inkişafa qayıtmağa cəhd etməməsi üçün zədələnmiş tədqiqat mərkəzlərini mütəmadi olaraq izləmək lazımdır. İsrail, Netanyahunun qeyd etdiyi kimi, əmin olmaq istərdi ki, yəhudi dövləti genişmiqyaslı əməliyyata başladığı 13 iyun gecəsi olduğu kimi, İrana hücumu təkrarlamaq məcburiyyətində qalmayacaq. Bununla belə, baş nazir mətbuatın İrana qarşı hərbi kampaniyanı məntiqi olaraq başa çatmış hesab edirmi, sualına cavab verməyib. Tramp öz növbəsində 12 günlük müharibədən sonra İranın nüvə proqramının başa çatacağına ümid etdiyini bildirib. "Düşünürəm ki, İran ABŞ diplomatları ilə görüşmək istəyir. Məncə, onlar sülh istəyir", - Ağ Evin rəhbəri hesab edir ki, ABŞ hazırda İslam Respublikasına hücumun təkrarlanması imkanını nəzərdən keçirmir. Bunun üçün yaxşı səbəblər var. Britaniyanın “The Guardian” qəzetinin iyulun 8-də mənbələrə istinadən verdiyi məlumata görə, Amerika təyyarələrinin İsrailin “Şir kimi insanlar” əməliyyatında iştirakı Vaşinqtonun silah ehtiyatını əhəmiyyətli dərəcədə tükəndirməsinin səbəblərindən biridir. “The Guardian” yazır ki, Pentaqonun “qlobal silah-sursat sayğacı” son üç ilin ən aşağı səviyyəsini göstərir.
Mənbələr Axios-a bildiriblər ki, Netanyahu səfəri zamanı Trampı belə bir ehtiyac yaranarsa, İrana qarşı əlavə hərbi əməliyyatların aparılmasının vacibliyinə inandırmaq istəyib. Onların sözlərinə görə, İsrailin strateji planlaşdırma naziri Ron Dermer ABŞ-a son səfəri zamanı belə qənaətə gəlib ki, Tramp administrasiyası İranın mövqelərinə növbəti zərbə dalğasına qarşı olmayacaq. İsrail isə, onun fikrincə, İranın nüvə proqramını bərpa etmək niyyətində olması səbəbindən belə ssenariləri nəzərdən keçirir. Axios mənbələrinə görə, reabilitasiya variantlarından biri iranlıların Fordo, Natanz və İsfahandakı tədqiqat mərkəzlərinin dağıntıları altında qalan yüksək zənginləşdirilmiş uranı başqa yerə çıxarmaq cəhdi ola bilər.
Hələlik ABŞ və İsrail təhlükəsizlik agentlikləri bombardmanların əhatə etdiyi nüvə obyektləri yaxınlığında iranlıların nə dərəcədə ciddi fəallıq göstərdiyini anlamağa çalışırlar. İran Xarici İşlər Nazirliyi amerikalı diplomatlarla görüşlər keçirməyə hazır olduğunu inkar edir, baxmayaraq ki, bir gün əvvəl İran prezidenti Məsud Pezeşkian Tehranın öz nüvə proqramına nəzarət tədbirlərinin müzakirəsinə qarşı olmadığını bəyan edib. "Nüvə proqramımıza nəzarətlə bağlı suala cavab vermək üçün demək istərdim ki, biz bununla bağlı danışıqlara hazırıq", - Pezeşkian amerikalı jurnalist Taker Karlsonla müsahibəsində deyib. "Biz heç vaxt yoxlamadan qaçan tərəf olmamışıq. Biz bu nəzarətə hazırıq." Bununla belə, Pezeşkian mühüm qeyd-şərt qoyub: "Təəssüf ki, ABŞ-ın nüvə mərkəzlərimizə və obyektlərimizə qanunsuz hücumları nəticəsində bir çox avadanlıq və obyektlərimizə ciddi ziyan dəyib. Ona görə də bizim onlara çıxışımız yoxdur".
İran prezidentinin şərhləri onu deməyə əsas verir ki, İsrailin İrana qarşı həyata keçirdiyi əməliyyatın İslam Respublikasına vurduğu zərərin qiymətləndirilməsi vaxt aparacaq və beləliklə, nüvə proqramına kifayət qədər nəzarət təmin oluna bilər. Xaricdə fəaliyyət göstərən, lakin İranın biznes elitasına yaxın olan “Amwaj” nəşri qeyd edir ki, İran rəsmiləri İsraillə müharibə başa çatdıqdan sonra müxtəlif səviyyələrdə ziddiyyətli siqnallar verirlər. Portal qeyd edir ki, hələlik Tehranın düşünülmüş strategiya hazırlayıb, yoxsa risklər qarşısında improvizə edib-etmədiyi aydın deyil. Ola bilsin ki, İran nüvə proqramı ətrafında yaranmış böhrandan “nüvə qeyri-müəyyənliyi” siyasətini rəsmiləşdirmək üçün istifadə edə bilər ki, bu da ona ictimaiyyətin tam inkarı şəraitində nüvə potensialı üzərində işləmək imkanı verəcək, Amwaj iddia edir. Nüvə obyektlərinə malik olan, lakin özünü nüvə dövləti kimi qələmə verməyə tələsməyən İsrail də eyni siyasətə sadiqdir.
İranın qalan nüvə potensialı yerin dərinliklərində yerləşir və baş verən münaqişədən sonra iranlılar çox güman ki, yeraltında bu imkanlarını daha da genişləndirəcəklər. Yəni, İsrailin zərbələri əsasən İranın raket və nüvə proqramının yalnız quru hissəsinə ziyan vura bilib. Ancaq iranlılar belə bir ssenarinin böyük ehtimal olduğunu güman edirdilər və uzun illər yeraltı infrastrukturun qurulmasına sərf etdilər. Hərbi əməliyyatlar İsrailin İranın yeraltı obyektlərinə qarşı imkanlarının kifayət qədər məhdud olduğunu təsdiqləyib. Amerikalılar İranın Natanz və Fordodakı yeraltı uranın zənginləşdirilməsi mərkəzlərinə zərbələr endirmək üçün ən güclü nüfuz edən bunker bombalarından, yalnız B-2 strateji bombardmançılarının daşıya biləcəyi 13 tonluq GBU-57-dən istifadə ediblər.
Lakin eyni İran nüvə proqramının obyektləri var ki, onlar amerikalıların bombaladığı obyektlərdən daha dərindir. Məsələn, CNN iyunun sonunda ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri, general Den Keynin amerikalı senatorların suallarına cavab olaraq hansı məlumatlara istinad etdiyini bildirib. O, deyib: "Onlar hətta yuxarıda adı çəkilən GBU-57-dən İranın İsfahandakı nüvə mərkəzinin yeraltı hissəsinə qarşı istifadə etməyiblər, çünki bu bombalar çox dərindir".
Qəzza zolağındakı silahlı qarşıdurma da İsrail üçün bitmiş kimi görünmür. Trampla görüşdə Netanyahu əmin edib ki, İsrail gələcəkdə hər hansı hərbi təhlükənin qarşısını almaq üçün Həmas qruplaşmasına qarşı hərbi təzyiq alətlərini saxlamaq istəyir. Bununla belə, Fələstin hərəkatı daha əvvəl açıq şəkildə bəyan etmişdi ki, o, İsrail qoşunlarının Qəzzadan tam çıxarılmasını və hərbi əməliyyatların bərpa olunmayacağına zəmanət verilməsini tələb edir.
.jpg)
Çin qırıcıların ardınca Tehrana HHM Sistemi də verir
İyun ayında İsrailin hava hücumları nəticəsində ciddi itkilər verdikdən sonra İran, medianın məlumatına görə, Çinlə onlar üçün uzaq mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemləri və raketlərin tədarükü üçün müqavilə bağlayıb. Bu, artıq “on iki günlük müharibə”dən sonra Tehran və Pekin arasında ikinci təcili müqavilədir: İran bundan əvvəl J-10C qırıcılarının partiyasını sifariş etmişdi. Görünür, Tehran öz müdafiəsində yaranan boşluqları tez bir zamanda doldurmağı hədəfləyir.
İran yaxın vaxtlarda Çindən uzun mənzilli HQ-9 zenit-raket kompleksləri və Çin istehsalı olan “yer-hava” raketlərinin partiyasını ölkələr arasında bağlanmış neft barter müqaviləsi çərçivəsində alacaq. Middle East Eye (MEE) iyulun 8-də bir neçə diplomatik mənbəyə istinadən xəbər verdiyi kimi, iyun ayında İsrailin reydləri nəticəsində ciddi zədələnmiş hava hücumundan müdafiə qüvvələrinin bərpasını sürətləndirmək üçün Tehran bu silahların təcili alınmasına ehtiyac duyurdu. MEE hesabatında qeyd olunur ki, ABŞ-ın ərəb müttəfiqləri Tehranın hava hücumundan müdafiə sistemini “dəstəkləmək və gücləndirmək” tədbirlərindən xəbərdardır və Ağ Evə İranın bu məsələdə irəliləyişləri barədə məlumat verilib.
HQ-9 Rusiyanın S-300PMU1 hava hücumundan müdafiə sisteminin modernləşdirilmiş analoqu hesab edilir, lakin Çin radarlarından və elektronikasından istifadə edir. Sistem elan edilmiş maksimum uçuş məsafəsi 260 km və hündürlük tavanı 27 km olan iki pilləli bərk yanacaqlı raketdən istifadə edir. Bir batareya komanda məntəqəsi, radarlar və hər birində dörd raket olan üç buraxılış qurğusundan ibarətdir. Bir hava hücumundan müdafiə alayının (27 buraxılış qurğusu) təxmini dəyəri 1,5 milyard dollardır.
2025-ci ilin Hərbi Balansına əsasən, İsraillə "on iki günlük müharibə"dən əvvəl İran silahlı qüvvələrinin hava hücumundan müdafiə qüvvələri və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu Rusiya, Çin və ölkə daxilində inkişaf etmiş sistemlərin birləşməsindən ibarət idi. Söhbət 32 S-300PMU2 qurğusundan, 10 S-200 Anqara qurğusundan, 29 Tor-M1 avtomobilindən, 10-dan az Bavar-373 sistemindən (S-300-ün İran ekvivalenti), 50-dən çox köhnəlmiş Amerika MIM-23B I-Hawk və onların yerli ekvivalenti olan Mersad-23, Mersad-16-dan gedir. 250 FM-80 vahidi (Fransız Crotale SAM-ın Çin nüsxəsi).
İsrail Müdafiə Qüvvələrinin nümayəndələri bildiriblər ki, onun raket bazalarına, radar qurğularına və komanda məntəqələrinə endirdiyi zərbələr nəticəsində İranın bütün hava hücumundan müdafiə sistemlərinin “üçdə birinə qədər” məhv edilib. İran tərəfinin itkiləri ilə bağlı etibarlı və təsdiqlənmiş məlumat yoxdur, lakin görünür, Çindən təcili sifariş edilən J-10C qırıcılarında olduğu kimi, Tehran öz müdafiəsindəki boşluqları tez bir zamanda doldurmağa çalışır. Amerikanın “The Wall Street Journal” qəzetinin yazdığına görə, iyunun 19-da, artıq İsraillə müharibənin qızğın vaxtında Moskvaya səfəri zamanı İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi Vladimir Putinlə danışıqlar zamanı müasir S-400 hava hücumundan müdafiə sistemləri və radarlarının tədarükü üçün yeni müqavilə məsələsini qaldırıb. Bununla belə, nəşrin mənbəsinin qeyd etdiyi kimi, “sonrakı ayda Rusiya məhv edilmiş sistemləri əvəz edəcək yeni sistemləri ya təchiz edə bilməyib, ya da istəməyib”. Eyni zamanda, Rusiya prezidentinin özü iddia edib ki, Rusiya tərəfi hətta keçmişdə İrana hava hücumundan müdafiə sahəsində birgə iş təklif edib, lakin “tərəfdaşlar çox da maraq göstərməyib”. Rosoboroneksport (hərbi texnika və xidmətlərin ixracı üzrə dövlət vasitəçisi, Rostec dövlət korporasiyasının bir hissəsi) bu mövzunu şərh etməkdən imtina edib.
Onlar Tehranın nüvə nəbzini hiss etməyə çalışırlar
Donald Trampla danışıqlardan əvvəl Ağ Evdə jurnalistlərə açıqlama verən Benyamin Netanyahu, "Şişdən qurtula bilmisinizsə, bu, onun geri qayıtmayacağı demək deyil", deyib. “Biz vəziyyəti daim nəzarətdə saxlamalıyıq ki, yüksək zənginləşdirilmiş uranın istehsalına qayıtmağa cəhdlər olmasın. Bundan əlavə, İsrail hökumətinin başçısı qeyd edib ki, daimi monitorinq İsrail Müdafiə Qüvvələrinin (IDF) iyunun 13-dən 25-dək İrana qarşı həyata keçirdiyi genişmiqyaslı "Şir kimi insanlar" əməliyyatını təkrarlamaq məcburiyyətində qalmayacağına zəmanətdir. Netanyahu deyib ki, bu müharibə İsrailə “artıq Yaxın Şərqin simasını dəyişdirən tarixi bir qələbə” gətirdi.
Ağ Evdəki görüşdən bir müddət əvvəl Axios portalı məlumatlı mənbələrə istinadən yazıb ki, İsrail İrana qarşı hərbi əməliyyatları bərpa etmək variantını ciddi şəkildə nəzərdən keçirir, onun nüvə proqramını bərpa etmək niyyətində olduğundan şübhələnir. Axios mənbələrinə görə, cənab Netanyahu Vaşinqtona səfəri zamanı ABŞ prezidentindən lazım gələrsə güc tətbiq etmək üçün icazə almağa ümid edirdi. Axios mənbələri bildirirlər ki, İsrail əvvəllər belə bir təəssürat yaratmışdı ki, Ağ Ev İsrailin zərbələrini “müəyyən şəraitdə” təsdiqləyəcək.
Bununla belə, İsrailin baş naziri ilə danışıqların ictimai hissəsində Donald Tramp İranın sülh istədiyinə əminliyini ifadə edib. İddialara görə, o, hətta ABŞ-la danışıqların yeni mərhələsini tələb edib. "Bizim İrana qarşı ağrılı sanksiyalarımız var", - Amerika lideri izah edib. “Və mən istərdim ki, həmin sanksiyaları lazımi vaxtda qaldırım, İran hakimiyyətinə sağalmaq şansı verə bilim”. Ağ Evin rəhbəri əlavə edib: "İstərdim ki, İran sülh yolu ilə sağalsın və onlar "Amerikaya ölüm, ABŞ-a ölüm, İsrailə ölüm" şüarları səsləndirməsin".
ABŞ-ın Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkoffun sözlərinə görə, ABŞ-İran danışıqları gələn həftə baş tuta və 12 günlük müharibənin bitməsindən sonra ilk dialoq raundu ola bilər. Lakin iyulun 8-də İran Xarici İşlər Nazirliyi Amerika nümayəndə heyəti ilə hər hansı görüş tələb etdiyini təsdiqləməyib. ABŞ və İsrail kəşfiyyat agentlikləri hazırda "Şir kimi insanlar" əməliyyatı zamanı vurulan İranın bir neçə nüvə obyekti ətrafındakı vəziyyəti diqqətlə izləyir. Bunu Axios mənbələri deyir. Müvafiq qurumların məlumatına görə, zərbələrdən sonra geniş yeraltı infrastruktura malik stansiyaların daxilində yüksək zənginləşdirilmiş nüvə materialı qalıb və İran tərəfinin dağıntılar altından zənginləşdirilmiş material çıxarmaq və potensialını bərpa etmək üçün işlərə başlamaq istəməsi ilə bağlı narahatlıqlar var.
Ağ Evdə ABŞ-İsrail danışıqlarının digər mühüm mövzusu Qəzza zolağındakı vəziyyət olub. İyulun 8-də cənab Vitkoff İsrail və Həmas arasında atəşkəslə bağlı dolayı danışıqlarda iştirak etmək üçün Qətərə getdi. “Bizim nəhayət sülh sazişi bağlamaq imkanımız var və ümid edirəm ki, bu, tezliklə baş verəcək”, - deyə cənab Vitkoff ABŞ və İsrail liderlərinin görüşü zamanı bildirib. Axiosun sözlərinə görə, Ağ Ev rəhbəri hazırda razılığa nail olmaq üçün Qəzza zolağında silahlı münaqişə tərəflərinə təzyiq edir. Amerika tərəfinin fikrincə, bu, 60 günlük atəşkəs və 2023-cü il oktyabrın 7-də əsir götürülmüş israilli girovların mərhələli şəkildə azad edilməsini əhatə etməlidir.
Tramp qonağına fələstinlilərə öz dövlətçiliklərinin verilməsinin mümkünlüyü ilə bağlı jurnalistlərin suallarını cavablandırmaq hüququnu qəbul edib. O, öz növbəsində qeyd edib ki, Qəzza xalqına özünüidarəetmə hüququ verilməlidir, lakin bu hüquq İsraili təhdid edə biləcək “heç bir güc” olmamalıdır. "Bu o deməkdir ki, ümumi təhlükəsizliyin təmin edilməsi kimi müəyyən səlahiyyətlər həmişə bizim əlimizdə qalacaq. İndi bu faktdır və İsraildə heç kim başqa heç nə ilə razılaşmayacaq, çünki biz intihar etmirik", - baş nazir qeyd edib. “Onların artıq bir dövləti, HƏMAS dövləti var idi və görün nə etdilər: dəhşətli qətliam törətdilər, qadınlarımızı zorladılar və kişilərimizi öldürdülər”, - Netanyahu əlavə edib.
İsrailin baş naziri açıq şəkildə bildirib ki, o, ABŞ-ın Qəzzanın “könüllü” köçürülməsi və yenidən qurulması ilə bağlı planına güzəştə getmir. Benyamin Netanyahu, "İnsanlar qalmaq istəyirlərsə, qala bilərlər, amma getmək istəyirlərsə, çıxa bilməlidirlər. Bu, həbsxana olmamalıdır. Bu, açıq yer olmalı və insanlara azad seçim imkanı verməlidir". Onun sözlərinə görə, yəhudi dövləti sahilyanı anklavdan olan qaçqınları qəbul etməyə razılıq verəcək bir neçə ölkə tapmağa çalışır.
Vaşinqtonda görüş zamanı İsrailin baş naziri ABŞ prezidentinə cənab Trampın Nobel Sülh Mükafatına namizədliyini irəli sürmək təklifi ilə Nobel Komitəsinə göndərdiyi tövsiyə məktubunun surətini verib. Cənab Netanyahunun təklif etdiyi kimi, ABŞ-ın 47-ci prezidentinin vasitəçiliyi ilə Yaxın Şərqdə sülh bərqərar oluna bilər. Bununla belə, Nobel Komitəsinin İsrailin baş nazirindən aldığı tövsiyəni ciddi şəkildə dinləyəcəyinə şübhələr var.
V.VƏLİYEV