“Ali təhsil müəssisələrinə qəbulun ikinci mərhələsi – blok imtahanı nəticəsində 100-dən az bal toplayan abituriyentlərin vəziyyəti çətindir. İctimaiyyətin diqqətində olan bu problem abituriyentin imtahan nəticəsinin təkcə balla deyil, həm də gələcək təhsil hüququ ilə necə sıx bağlı olduğunu göstərir”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
Kamran Əsədov sözlərinə belə davam edib: “Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən tətbiq edilən qaydalara əsasən, abituriyentlər II mərhələdə (blok imtahanı) 50 baldan yuxarı, lakin 100 baldan az topladığı halda, o ixtisas qrupu üzrə məhdud sayda ixtisas seçimi hüququ əldə edirlər. Bu, birbaşa olaraq “Ali təhsil müəssisələrinə tələbə qəbulu Qaydaları” ilə tənzimlənir (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2017-ci il 14 fevral tarixli, 54 nömrəli qərarı).
2024-cü il üzrə qəbul statistikasına əsasən, II mərhələdə iştirak edən 91 180 abituriyentin təxminən 26%-i – yəni 23 700 nəfəri blok üzrə 100 bal baryerini keçə bilməyib. Onlardan 9 300 nəfər isə ümumiyyətlə 50-dən aşağı nəticə göstərərək müsabiqəyə buraxılmayıb. Lakin 14 400 abituriyent 50-100 bal aralığında nəticə göstərdiyindən müəyyən ixtisaslar üzrə seçim hüququ əldə edib. Bu məhdud ixtisaslar əsasən regional universitetlərdə, az tələbat olan sahələrdə və ödənişli əsaslarla təqdim olunur. Beləliklə, blok üzrə 100 bal tələbi universallıq deyil, nisbi keçid meyarı kimi çıxış edir.
Ədalət baxımından bu sistemin bir sıra üstünlükləri var. Belə ki, minimum savad və hazırlıq səviyyəsini təsdiqləyən balın tətbiqi ali məktəblərin akademik keyfiyyətini qorumağa yönəlib. Bu, xüsusən tibb, hüquq və mühəndislik kimi yüksək ixtisaslaşma tələb edən sahələr üçün vacibdir. Lakin digər tərəfdən, blok imtahanı nəticəsinin bu qədər həlledici olması, xüsusilə imtahanda emosional gərginlik yaşayan və ya texniki səbəblərdən potensialını tam göstərə bilməyən abituriyentlər üçün ədalətsiz nəticələrə səbəb olur. 98 və ya 99 bal toplayan, lakin 100 baryerini keçə bilməyən onlarla abituriyent faktiki olaraq daha geniş ixtisas seçimindən məhrum olur.
Dünya təcrübəsində isə qəbul meyarları daha çevik və kompleks şəkildə qurulur. Məsələn, Almaniyada yalnız test nəticəsi ilə deyil, məktəb qiymətləri, motivasiya məktubu, müsahibə və sosial aktivlik də qiymətləndirmə meyarları arasında yer alır. Türkiyədə isə YKS imtahanının ikinci mərhələsi olan AYT-dən 180 bal toplamaq ali təhsil üçün əsas şərtdir, lakin müəyyən ixtisaslara 150-179 bal aralığında da qəbul mümkündür. Bu sistemlərdə tələbəyə alternativ yollar, düzəliş imkanları və çevik müraciət modelləri təqdim olunur.
Azərbaycanın mövcud modelində 100 bal şərti tətbiq olunsa da, 50–100 bal aralığına daxil olan abituriyentlər üçün “məhdud ixtisas seçimi” imkanı nisbi bir keçid yoludur. Bu abituriyentlər əsasən iqtisadi ixtisaslar, kənd təsərrüfatı kimi ixtisasları və bəzi regional universitet proqramlarını seçə bilirlər. Beləliklə, sistem gəncin tamamilə təhsildən kənarda qalmasının qarşısını alır, lakin onun seçimini ciddi şəkildə məhdudlaşdırır.
Bu vəziyyətdə dəyişiklik labüddür. Minimum blok balı anlayışı daha çevik tətbiq olunmalı, müxtəlif ixtisas qrupları üçün fərqli keçid balları müəyyənləşdirilməli, sosial, regional və iqtisadi amillər nəzərə alınmalıdır. Həmçinin, qəbul prosesinə yalnız test nəticəsi ilə deyil, məktəbdəki akademik göstəricilər, əlavə bacarıqlar və şəxsi motivasiyanı əks etdirən komponentlər də daxil edilməlidir. Bu zaman təhsil daha ədalətli və insan mərkəzli bir sistemə çevrilə bilər.
Nəticə olaraq, 50–100 bal aralığında nəticə göstərən abituriyentlərin imkanları azalsa da, tamamilə məhdudlaşdırılmır. Bu mexanizm, hər nə qədər nisbi ədaləti təmin etsə də, təhsilin ümumi məqsədi olan bilikli, yaradıcı və fərdiyyətçi gənclərin formalaşdırılmasına hələ tam xidmət etmir. Dəyişməli olan budur: qiymətləndirmə bir imtahanla deyil, çoxşaxəli və fərdi yanaşmalarla həyata keçirilməlidir. Bu halda, hər gənc öz potensialını reallaşdırmaq üçün azad seçim və inkişaf imkanına sahib olar”.
Ayşən Vəli