Son 10 ildə Mərkəzi Asiya respublikalarına (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan) rəsmi inkişaf yardımının (RİY) ümumi həcmi mütləq ifadədə 21 milyard dolları ötüb. Eyni zamanda, bu ölkələrin xarici yardımdan asılılığı zaman keçdikcə azalıb. ABŞ-ın xarici yardım proqramlarını azaltmaq siyasəti postsovet ölkələrinə beynəlxalq dəstəyin azalmasına səbəb olacaq. Eyni zamanda, Pekin, Brüssel və Moskva öz iqtisadi təsirlərini gücləndirməyə cəhd edə bilərlər. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) hesabatlarına görə, rəsmi donorların ümumi beynəlxalq yardımı son beş ildə ilk dəfə azalıb. 2024-cü ilin sonuna qədər o, 2023-cü illə müqayisədə 7% azalıb. Rəsmi inkişaf yardımının (RİY) azalması beynəlxalq təşkilatlara töhfələrin azalması, Ukraynaya yardımın azalması, humanitar yardımın azalması və qaçqınların yerləşdirilməsi üçün xərclərin azalması ilə əlaqədar olub. Ümumilikdə 2024-cü ildə İƏİT İnkişafa Yardım Komitəsinə (İYK) üzv ölkələrin rəsmi yardımı 212 milyard dolları ötüb.
RİY inkişaf etməkdə olan ölkələrə xarici yardımın bir növüdür. Bu cür yardım qrantlar, kreditlər və digər köçürmələr şəklində pul və ya natura şəklində verilə bilər. Bu cür yardım həm ayrı-ayrı donor ölkələr, həm də müxtəlif beynəlxalq institutlar tərəfindən həyata keçirilir. 2024-cü ilin sonuna qədər maliyyənin əsas hissəsi ABŞ tərəfindən təmin edilib – 63 milyard dollardan çox, bu, bütün daxilolmaların təxminən 30%-ni təşkil edir. ABŞ-dan sonra Almaniya (32,4 milyard dollar), Böyük Britaniya (18 milyard dollar), Yaponiya (16,8 milyard dollar) və Fransa (15,4 milyard dollar) gəlir. Eyni ölkələr ənənəvi olaraq daha az imkanlı dövlətlərə beynəlxalq yardımın əsas təminatçıları olublar.
Qaydar İnstitutunun tədqiqatçıları iqtisadi vəziyyətin monitorinqində qeyd edirlər ki, son yarım əsrdə RİY-in qlobal həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artıb: 1960-cı ildəki 39,4 milyard dollardan 2023-cü ildə 223 milyard dollara qədər. Lakin ekspertlər bu tendensiyanın davam etməsi üçün heç bir səbəb görmürlər. Donald Trampın Ukraynaya yardımı kəsməsi, eləcə də ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) proqramlarının bağlanması ilə bağlı son bəyanatları gələcəkdə Amerikanın beynəlxalq yardım proqramları üçün maliyyənin ənənəvi yüksək səviyyədə saxlanmasının mümkünlüyünü şübhə altına alır.
Mütləq hesablasaq, son on ildə Mərkəzi Asiya regionu ölkələrinə RİY-in ümumi həcmi 21 milyard dolları ötüb. Qlobal çoxtərəfli yardımda regionun payı təqribən 12,5%-dir, ikitərəfli rəsmi inkişaf yardımının ümumi həcmində Mərkəzi Asiya ölkələrinin payı isə 5,7%-dən çox deyil. Çoxtərəfli yardım beynəlxalq təşkilatların və inkişaf institutlarının dəstəyini, ikitərəfli yardım isə qeyri-hökumət təşkilatlarının İƏİT İYK üzv ölkələri adından, yəni donor ölkələr adından həyata keçirdiyi layihələri nəzərdə tutur.
Məruzə müəllifləri beynəlxalq yardımın ümumi həcmində Mərkəzi Asiya ölkələrinin payının nisbətən az olmasını həm ölkələrin özlərinin uğurları, həm də bir sıra dövlətlərin xarici iqtisadi yardımdan asılılığının azalması ilə izah edirlər. Məsələn, Qazaxıstan hazırda beynəlxalq yardımı alan ölkə statusundan donor ölkə statusuna keçir. Buna baxmayaraq, ayrı-ayrı ölkələr üçün iqtisadi yardımın əhəmiyyəti yüksək olaraq qalır. Məsələn, Tacikistan və Qırğızıstanda RİY-in ölkənin ÜDM-də payı müvafiq olaraq 4,4% və 3% təşkil edir. Bundan başqa, Asiya İnkişaf Bankının (AİB) məlumatına görə, Mərkəzi Asiya regionu ölkələrində infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün ildə təxminən 1,7 milyard dollar çatışmır. Bundan əlavə, kənar yardım regionun infrastrukturuna lazımi səviyyədə investisiya qoyuluşunu dəstəkləyə bilər.
2023-cü ilin sonuna beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən Mərkəzi Asiya ölkələrinə çoxtərəfli yardım 1,3 milyard dolları ötüb. Ümumilikdə, son on ildə regiona 11,7 milyard dollardan çox yardım edilib. Alimlər postsovet ölkələri arasında bu “əmək bölgüsü”nə də diqqət çəkirlər. Bəzi ölkələr İƏİT ölkələri ilə daha çox əməkdaşlıq edir, digərləri isə İƏİT-ə daxil olmayan donorlar və Avrasiya inkişaf institutları ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Məsələn, hazırda Qırğızıstanda bir neçə beynəlxalq maliyyə təşkilatı, o cümlədən Avrasiya İnkişaf Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, Rusiya-Qırğızıstan İnkişaf Fondu (RQİF), Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB), Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (IFC) fəaliyyət göstərir. Ekspertlərin fikrincə, onların maliyyələşdirilməsinin həcmi təqribən 1 milyard dollar təşkil edib, 2013-2023-cü illər üçün ölkəyə çoxtərəfli yardımın ümumi həcmi isə 2,45 milyard dolları ötüb.
Bu yaxınlarda Qırğızıstana Su Təchizatı və Kanalizasiyaya Universal Çıxış proqramının birinci mərhələsi üçün ümumilikdə 120 milyon dollardan çox vəsait ayrılıb. Layihə Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankının (AIIB) 50 milyon dollar krediti, Neft İxrac Edən Ölkələr Fondunun 20 milyon dollar krediti və İsveçrə İnkişaf və Əməkdaşlıq Agentliyinin 9 milyon dollar qrantı hesabına birgə maliyyələşdiriləcək. Tacikistandakı Avrasiya Sabitləşdirmə və İnkişaf Fondu (EFSD) səhiyyə sektorunda səhiyyə xidmətlərinə çıxışı artıra biləcək “Sağlamlıq karvanı” adlı 2 milyon dollarlıq qrant layihəsini maliyyələşdirir.
Özbəkistan İƏİT İYK üzv ölkələrindən ən çox yardım alan ölkədir. Təkcə 2023-cü ildə ölkəyə təxminən 500 milyon dollar yardım edilib. Öz növbəsində Qırğızıstan İƏİT-ə üzv olmayan DAC ölkələrindən ən böyük regional iqtisadi yardım alan ölkədir. "Ölkə üçün ən əhəmiyyətli inkişaf tərəfdaşları Çin və Rusiyadır. 2022-ci ildə Rusiya hökuməti iqtisadiyyatın enerji səmərəliliyini artırmaq və ölkənin enerji təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Qırğız Respublikasında Kulanak Su Elektrik Stansiyasının tikintisi və istismarı üçün Narın İstehsalat Müəssisəsi MMC-nin layihəsinin maliyyələşdirilməsini təsdiqləyib. "Maliyyələşdirmənin həcmi 44 milyon dollar təşkil edib", - ekspertlər misal gətirirlər.
Çin regionun ən böyük donoru olaraq qalır. 2023-cü ildə Çin hökuməti AIIB vasitəsilə Qazaxıstanın Şokpar Külək Elektrik Stansiyasının 100 MVt gücündə külək elektrik stansiyasının tikintisi və istismarı üçün 40 milyon dollar maliyyələşdirməni təsdiqləyib. Layihənin ümumi həcmi 128 milyon dollar təşkil edib. Çin AIIB vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya fəal şəkildə sərmayə qoyur. Özbəkistan, Qazaxıstan, Tacikistan, Qırğızıstan və Qafqaz ölkələrində təsdiq edilmiş layihələrin ümumi həcmi 5,5 milyard dollar həcmində qiymətləndirilir. Yaxın illərdə daha 4,5 milyard dollar vəsaitin ayrılması nəzərdə tutulur.
Mərkəzi Asiya ölkələrinin payına Çinin Avrasiya regionuna yatırdığı ümumi investisiyaların demək olar ki, yarısı düşür. Avrasiya İnkişaf Bankının məlumatına görə, 2024-cü ilin birinci yarısının sonuna Çin, Türkiyə və Fars körfəzi ölkələrindən Avrasiya ölkələrinə birbaşa investisiyaların ümumi həcmi 90,4 milyard dollara çatıb ki, bunun da 58 milyard dollardan çoxu Çinin payına düşüb. Bankın hesabatına əsasən, Türkmənistana 17,5 milyard dollardan çox, Qazaxıstana 15,5 milyard dollar və Özbəkistana 8,8 milyard dollardan çox vəsait yönəldilib.
Rusiya Federasiyasına gəldikdə isə, bu ölkə 2008-ci ildən 2022-ci ilə qədər Mərkəzi Asiya ölkələrinə 6,2 milyard ABŞ dolları məbləğində yardım edib. 2024-cü ildə Rusiya Federasiyası Baş nazirinin birinci müavini Denis Manturov Mərkəzi Asiyaya toplanmış Rusiya sərmayələrinin ümumi həcmini 38 milyard dollar həcmində qiymətləndirib və əlavə edib ki, regionda Rusiya kapitallı 24 mindən çox şirkət fəaliyyət göstərir.
Brüssel də regionda təsirini gücləndirir. Aprelin əvvəlində keçirilən Aİ-CA sammitində Avropa rəsmiləri Aİ-nin region ölkələri ilə “strateji tərəfdaşlığı” üçün 12 milyard avroluq yardım paketinin ayrıldığını elan etdilər. Paket dörd sahə arasında bölünəcək: nəqliyyat (3 milyard avro), kritik minerallar (2,5 milyard avro), hidroenergetika və iqlim (6,4 milyard avro) və peyk internet (100 milyon avro).
Pekin əməkdaşlığı müdafiə edir
Aprelin 26-da Almatıda Mərkəzi Asiya ölkələri və Çin Xarici İşlər nazirlikləri rəhbərlərinin bu il keçirilməsi planlaşdırılan ikinci Mərkəzi Asiya-Çin sammiti ərəfəsində regional əməkdaşlığın və çoxtərəfli tərəfdaşlığın gücləndirilməsinə həsr olunmuş altıncı görüşü keçirilib. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yinin sədrliyi ilə keçirilən danışıqlarda Çinin artıq əksər Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün əsas ticarət tərəfdaşı və investoru olduğu regionda artan nüfuzu vurğulanıb. Beləliklə, Pekin 2023-cü ildə Sian sammitində elan edilmiş “Çin və Mərkəzi Asiya üçün ortaq gələcəyi olan icma” konsepsiyasını fəal şəkildə təbliğ edir.
Görüşün əsas mövzuları siyasi dialoqun gücləndirilməsi, ticarət-iqtisadi əlaqələrin və nəqliyyat əlaqələrinin genişləndirilməsi, çağırış və təhdidlərə birgə mübarizə, eləcə də regionda davamlı inkişaf və ekoloji təhlükəsizlik məsələləri olub. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yi ölkəsinin xarici dünyaya açıqlığı gücləndirmək, qonşu ölkələrlə əməkdaşlığı inkişaf etdirmək və qlobal qarşılıqlı fəaliyyət imkanlarını genişləndirmək niyyətini açıqlayıb. Öz növbəsində Qazaxıstanın xarici işlər naziri Murat Nurtleu "Mərkəzi Asiya - Çin" çoxtərəfli formatının gücləndirilməsinin vacibliyini vurğulayaraq, regionda sabitliyin təmin edilməsi üçün əsas sahələrdə əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsinin zəruriliyinə diqqət çəkib. “Biz formatımızın CA+1 mexanizmləri arasında flaqman olması və gələcək liderlərin görüşünün əbədi dostluq və firavanlıq üçün yeni mərhələ açması üçün bütün şəraiti yaradırıq”, - deyə Qazaxıstan XİN rəhbəri qeyd edib. Onun sözlərinə görə, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Çin arasında ticarət dövriyyəsi 2024-cü ildə rekord həddə - 95 milyard dollara çatıb.
Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar İnstitutunun baş eksperti, sinoloq Adil Kaukenovun sözlərinə görə, görüşün geniş gündəliyi Mərkəzi Asiyanın regional problemlərindən çox kənara çıxıb, qlobal geosiyasi qeyri-sabitlik məsələlərinə toxunub. Danışıqların təfərrüatları açıqlanmasa da, müzakirələr zamanı ABŞ-ın tarifləri və cavab tədbirləri mövzusunun əsas məsələlərdən biri olduğunu güman etmək olar. Ekspert Çin-Qazaxıstan Strateji Dialoq formatında aparılan danışıqlara da diqqət çəkib. "Vanq Yi və Murat Nurtleu arasında keçirilən görüşdə Qazaxıstan və Çin arasında ticarət dövriyyəsi üçün iddialı bir hədəf elan edildi - 66,4 milyard dollar. Bununla belə, sual yaranır: iki ölkənin statistikası arasındakı əhəmiyyətli fərqi nəzərə alaraq, biz kimin məlumatlarına etibar etməliyik? Çin gömrüyü 2024-cü ildə ikitərəfli ticarətin həcmini 43,8 milyard dollar, Qazaxıstan tərəfi isə 35 milyard dollar qiymətləndirir. uyğunsuzluq hesablama metodlarının fərqliliyi ilə izah olunur”, - Kaukenov Telegram kanalında yazıb.
Ekspertin fikrincə, görüşün mühüm nəticəsi Quançjouda Qazaxıstanın Baş Konsulluğunun açılması ilə bağlı sazişin tezliklə imzalanmasının elanı oldu – bu şəhərin qazaxıstanlı sahibkarlar arasında populyarlığını nəzərə alaraq çoxdan gözlənilən addımdır. Bu baxımdan Urumçidə Qazaxıstan konsulluğunun açılmasının mümkünlüyü ilə bağlı sual yaranır. Belə ki, Vanq Yi Özbəkistan Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Bəxtiyor Saidov ilə görüşdə Çinin bütün Mərkəzi Asiya ölkələri, xüsusilə rəqəmsal ticarət və süni intellekt sahəsində praqmatik əməkdaşlığı gücləndirməyə hazır olduğunu bəyan edib. Çinin "cəngəllik qanunları"na deyil, çoxtərəfliliyə və qaydalara əsaslanan əməkdaşlığa sadiqliyini vurğulayan Vanq, Çinin həmfikir ölkələrlə birlikdə bu prinsipləri dəstəkləməyə hazır olduğunu bildirib.
Çin birbaşa xarici investisiyalar və kreditlər baxımından Özbəkistanda birinci yerdədir. Keçən il ortaq kapitallı şirkətlərin sayına görə Rusiyanı ötüb. Bəxtiyor Saidov Özbəkistanın inkişaf gündəliyinə verdiyi dəstəyə görə Çinə minnətdarlığını bildirib və firavan, sabit və bir-biri ilə əlaqəli regionun qurulmasına sadiqliyini bölüşüb.
Tacikistanın xarici işlər naziri Sirojiddin Muxriddin ilə görüşdə Vanq Yi Çinin Tacikistanın beynəlxalq məsələlərdə fəal rolunu, o cümlədən Düşənbədə buzlaqların mühafizəsi üzrə konfransın keçirilməsini dəstəklədiyini təsdiqləyib. O, Çinin “Kəmər və Yol” təşəbbüsü çərçivəsində əməkdaşlığı dərinləşdirməklə Tacikistanla strateji tərəfdaşlığını gücləndirmək niyyətində olduğunu vurğulayıb.
Vanq Yi Qırğızıstanın xarici işlər naziri Jeenbek Kulubayev ilə görüşdə Pekin və Bişkek arasında etimad və dəstəyə əsaslanan güclü qardaşlıq əlaqələrini vurğulayıb. Çin Qırğızıstanın seçdiyi inkişaf yolunu dəstəkləyir və kənar müdaxilələrə qarşıdır. Hər iki tərəf strateji tərəfdaşlığı gücləndirmək niyyətindədir. Kulubayev prezident Sadır Japarovun 2025-ci ilin fevralında Çinə uğurlu səfərini qeyd edərək, Qırğızıstanın “ortaq tale icması” qurmağa hazır olduğunu təsdiqləyib. Tərəflər “Bir Kəmər və Yol” Təşəbbüsü çərçivəsində əsas layihələri, o cümlədən Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolunu müzakirə ediblər və Çin sərmayəsini alqışlayaraq ticarət-iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirmək barədə razılığa gəliblər. Xarici işlər nazirləri arasında aparılan danışıqlar Çinin 2025-ci ildə Qazaxıstanda keçiriləcək dövlət başçılarının sammiti ərəfəsində Mərkəzi Asiyada iqtisadi təsirini gücləndirmək istəyindən xəbər verir.
V.VƏLİYEV