“İlk növbədə qeyd edim ki, müəllimlərin sayının azaldılması və onların maaşlarının artırılması arasında iqtisadi məntiq olsa da, bu yanaşmanın təhsilin ümumi keyfiyyətinə mənfi təsir edə biləcəyi nəzərə alınmalıdır”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.
Kamran Əsədov sözlərinə belə davam edib: “Əgər müəllimlərin maaşlarını artırmaq üçün onların sayı azaldılarsa, bu, bir neçə ciddi problemə yol aça bilər. İlk növbədə, siniflərdə şagird sayı artacaq. Statistikalar göstərir ki, sinifdəki şagird sayı ilə təhsilin keyfiyyəti arasında birbaşa əlaqə var. OECD-nin 2022-ci il hesabatına görə, sinifdəki şagird sayı 30-u keçdikdə müəllimlərin fərdi yanaşma imkanları azalır və şagirdlərin nəticələri aşağı düşür. Dünya Bankının məlumatlarına görə, yüksək keyfiyyətli təhsil sistemləri sinifdə şagird-müəllim nisbətinin balanslı olmasına üstünlük verir. Məsələn, Finlandiyada hər müəllimə orta hesabla 12-15 şagird düşür və bu ölkə PISA reytinqlərində yüksək nəticələr göstərir. Azərbaycanda isə bu rəqəm orta hesabla 17-22 şagirddir, lakin bəzi məktəblərdə bu göstərici 30-dan yuxarıdır. Müəllimlərin sayını azaltmaq bu rəqəmi daha da artıracaq və nəticədə tədrisin keyfiyyəti aşağı düşəcək.
Müəllimlərin maaşlarının artırılması üçün maliyyə mənbələri əsasən dövlət büdcəsindən və təhsil sektoruna ayrılan vəsaitlərdən gəlir. Azərbaycanda dövlət büdcəsindən təhsilə ayrılan vəsaitin təxminən 60%-i müəllimlərin əməkhaqqına sərf olunur. Bu, dünya təcrübəsi ilə müqayisədə ortalama bir göstəricidir. Finlandiyada təhsil büdcəsinin 70%-i, Almaniyada bu göstərici 65%, Türkiyədə isə 55%-ni müəllim maaşları təşkil edir. Azərbaycanda müəllimlərin orta maaşı 650-800 manat arasında dəyişir və bu, regionda orta göstəricidən aşağıdır. Gürcüstanda müəllimlərin maaşı 1100-1300 manat, Türkiyədə 1400-1800 manat, Estoniyada isə 2000 manata qədərdir. Müəllimlərin sayını azaltmadan da onların maaşını artırmaq mümkündür, lakin bunun üçün dövlət büdcəsindən təhsilə ayrılan vəsaitin artırılması və yeni maliyyələşdirmə modellərinin tətbiqi lazımdır.
Bəzi ölkələr müəllim maaşlarını artırmaq üçün onların sayını azaltmaq əvəzinə müxtəlif alternativ yanaşmalardan istifadə edir. Dövlət büdcəsindən təhsilə ayrılan vəsaitin artırılması bu istiqamətdə ilk addımlardan biridir. Estoniya, Polşa və Finlandiya kimi ölkələr müəllim maaşlarını artırmaq üçün təhsil büdcəsini ümumi daxili məhsula (ÜDM) nisbətən artırıblar. Məsələn, Estoniyada təhsil büdcəsi ÜDM-in 6.5%-ni təşkil edir. Azərbaycanda isə bu göstərici 4.2%-dir və artırılma potensialı var. Digər bir alternativ differensial əməkhaqqı sistemidir. Bəzi ölkələrdə müəllimlərin maaşı onların təcrübəsinə, dərəcəsinə və iş yükünə görə müəyyən edilir. Məsələn, Cənubi Koreyada yüksək nəticələr göstərən müəllimlərə əlavə bonuslar verilir və bu, onların gəlirlərini artırır. Azərbaycanda da sertifikasiya sistemi tətbiq olunub, lakin onun nəticələri maaş artımına tam şəkildə təsir göstərmir.
Bəzi ölkələrdə təhsilin maliyyələşdirilməsinə özəl sektor və beynəlxalq təşkilatlar cəlb edilir. Məsələn, Sinqapur və Kanada bu modeldən uğurla istifadə edir və nəticədə müəllimlərin maaşları artır. Təhsil müəssisələrinin öz gəlir mənbələrinin artırılması da alternativ yollardan biridir. Böyük Britaniya və ABŞ-da bəzi məktəblər müxtəlif layihələr həyata keçirərək əlavə gəlir əldə edirlər. Azərbaycanda isə məktəblərin maliyyə imkanları çox məhduddur və bu sahədə islahatlara ehtiyac var.
Müəllimlərin maaşını artırmaq üçün onların sayını azaltmaq təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir edə biləcək riskli bir yanaşmadır. Siniflərdə şagird sayının artması müəllimlərin iş yükünü çoxaldacaq, onların dərs keyfiyyətini aşağı salacaq və nəticədə ümumi təhsil göstəriciləri zəifləyəcək. Bunun əvəzinə, büdcənin təhsilə ayrılan hissəsini artırmaq, müəllimlər üçün differensial maaş sistemini tətbiq etmək, özəl sektor və beynəlxalq təşkilatları təhsilin maliyyələşdirilməsinə cəlb etmək və məktəblərə əlavə gəlir mənbələri yaratmaq daha effektiv həll yollarıdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, müəllim maaşlarını artırmaq üçün yalnız kəmiyyət dəyişiklikləri deyil, sistemli keyfiyyət islahatları lazımdır. Azərbaycan bu sahədə qlobal modelləri araşdıraraq, öz təhsil sisteminə uyğun optimal həll yollarını seçməlidir”.
Ayşən Vəli