Aİ-nin Rusiyadan boru kəməri təchizatını itirməsi qazla bağlı qlobal mübarizəyə səbəb olacaq
Avropanın Rusiyadan boru kəməri ilə qaz tədarükünü itirməsi mavi yanacaq uğrunda qlobal mübarizəyə səbəb olacaq. Aİ-nin daha çox təbii yanacağa ehtiyacı olacaq və Asiya-Sakit Okean regionunda tədarüklər tükənərsə, tədarük üçün rəqabət daha yüksək hərarət səviyyəsinə çatacaq. Rusiyadan boru kəməri tədarükünün itirilməsi mavi yanacağa tələbatı artıra və yoxsul inkişaf etməkdə olan ölkələri bazardan kənarlaşdıra bilər. Bu il dünya təbii qaz təchizatı uğrunda döyüşə hazırlaşır. Enerji qıtlığı yaşayan Avropada ev təsərrüfatları və müəssisələr böyük elektrik və istilik ödənişlərindən əziyyət çəkməyə davam edəcək, Asiyadan Cənubi Amerikaya qədər daha kasıb inkişaf etməkdə olan ölkələr bu cür qiymət artımları ilə bazardan sıxışdırılma riski ilə üzləşəcəklər.
Rusiyanın Ukraynadakı hərbi əməliyyatı enerji böhranını dərinləşdirəndən bəri ilk dəfədir ki, Avropa növbəti qış üçün qaz anbarlarını doldurmamaq riski ilə üzləşir ki, bu da gələn il yeni qəbul gücü və mayeləşdirilmiş mayenin saxlanması vəziyyəti yüngülləşdirməzdən əvvəl tədarük üçün yekun mübarizəyə zəmin yaradır təbii qaz. Avropanın bu qış üçün kifayət qədər qaz ehtiyatı var və Ukrayna münaqişəsi başlayandan qiymətlər aşağı düşüb. Ancaq bu həftə sonu qitədə başlayan soyuq hava bu tədarükü kəskin şəkildə azaldır. İlin əvvəlindən Rusiya boru kəməri qazının Ukrayna ərazisindən nəqli tranzit sazişinin başa çatması ilə əlaqədar dayandırıldığı üçün tədarük variantları azalıb.
Bank of America-nın əmtəə strateqi Francisco Blanch-dan verilən açıqlamada deyilir ki, bu il mütləq Avropada enerji qıtlığı olacaq. Bu o deməkdir ki, bu il dünya üzrə tədricən onlayn olan bütün qaz tutumu istehsal etmək üçün istifadə edilməlidir. Rusiya qazında çatışmazlıqlar yaranır. Proqnozlaşdırılan tələbatı ödəmək üçün Avropa ildə əlavə 10 milyon ton mavi yanacaq idxal etməli olacaq. Sidneydə yerləşən MST Marquee firmasının enerji analitiki Sol Kavonic deyir ki, bu, 2024-cü ildən təxminən 10% çoxdur. Şimali Amerikada yeni ixrac layihələri bazar çatışmazlığını azaltmağa kömək edəcək, lakin bu, orada mədənçilik və istehsalın nə qədər tez sürətləndirilə biləcəyindən asılı olacaq.
Gələn qış üçün tədarükləri artırmaq üçün daha az seçim qaldıqda, Avropanın mavi yanacaq təchizatına ehtiyacı olacaq. Bu tədarüklərin bir hissəsini dünyanın ən böyük istehlakçılarının yerləşdiyi Asiyadan uzaqlaşdıracaq. Tələbin nə qədər artmasından asılı olaraq, rəqabət Hindistan, Banqladeş və Misir kimi ölkələrin ödəyə biləcəyindən daha yüksək qiymətlərə səbəb ola bilər ki, bu da Almaniyanın iqtisadi bərpasına zərər verə bilər.
Asiyadakı yanacağın spot qiymətlərinə adətən təsir edən Avropadakı qaz fyuçersləri hələ də keçən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə təxminən 45% yüksəkdir. Və 2025-ci ildə müqavilə qiymətləri böhrandan əvvəlki səviyyələrdən təxminən üç dəfə yüksəkdir. Hyustonda yerləşən Poten & Partners Inc broker şirkətinin beynəlxalq biznes kəşfiyyatının rəhbəri Jason Fear bildirib ki, “əlavə olaraq, Asiya-Sakit Okean regionunda tədarük azalarsa, rəqabətə və tədarük üçün mübarizəyə səbəb olarsa, qiymət artımları daha da artacaq”.
Sənaye və enerji şirkətləri qaza alternativ tapmaqda çətinlik çəkəcəklər. Bu, 2022-ci ildə Ukrayna münaqişəsi başlamazdan əvvəl qazının yarıdan çoxunu Rusiyadan alan Almaniya üçün xüsusilə çətin problemdir. Almaniyanın istehsal sektoru artan xərclərdən əziyyət çəkir və enerji təhlükəsizliyi Almaniyada fevralın 23-də keçiriləcək növbədənkənar seçkilərdə əsas məsələ olacaq. İfrat sağçı “Almaniya üçün Alternativ” partiyası rəy sorğularına görə ikinci yerdədir, çünki o, öz sənayesinin rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün Rusiyadan ucuz boru kəməri qazı almaq istəyir.
Avropa bahalı qaz tədarükünü ödəyə biləcək, Asiyanın inkişaf etməkdə olan ölkələri isə itirən tərəf olacaq. Avropada qaz daha baha olduğundan bəzi partiyalar artıq marşrutlarını dəyişir. Cənubi Amerikada da vəziyyət oxşardır. Braziliya quraqlıq dövründən sonra öz hidroelektrik potensialından tam istifadə edə bilmir və Argentina qarşıdan gələn istilik mövsümünü təmin etmək üçün yanacaq üçün mübarizə apara bilər.
Misir də qibtə olunmaz vəziyyətdədir. Ölkə keçən il yay mövsümündə elektrik enerjisinin kəsilməsi zamanı yanacaq ixracatçısından idxalçısına çevrilərək bazarı təəccübləndirib. Bloomberg-in tərtib etdiyi qaz daşıyıcılarının marşrutlarına dair məlumatlara görə, o, 2017-ci ildən bəri ən böyük həcmdə alışlarını artırıb. Misirin yay istisindən sağ çıxması üçün bu il onlarla əlavə qaz nəqlinə ehtiyac ola bilər. Artan qiymətlərdən artıq faydalanan yanacaq satıcıları üçün çatışmazlıq fürsət yaradır. Accenture konsaltinq şirkətinin baş direktoru Oqan Kose bildirib ki, bəzi hallarda mayeləşdirilmiş təbii qaz istehsalçıları tələbatı ödəmək üçün hasilatı artıraraq onu 2022-ci il böhranı səviyyəsinə çatdıra biləcəklər.
Və belə bir vəziyyətdə ABŞ diqqət mərkəzində olacaq. Dünyanın ən böyük sıxılmış qaz tədarükçüsü uzun illərdir ki, özünü Avropanın qaz aclığından xilaskarı kimi təqdim edir və bu şırnaq Donald Trampın vəzifədə olması ilə daha da səslənəcək. O, artıq Avropanı Amerika enerji resurslarının alışını artırmayacağı təqdirdə onu tariflərlə hədələyib.
Ukraynada döyüşləri dayandıracağına söz verən Tramp, xüsusən də çoxlarının gözlədiyi kimi, sülh sazişinə enerji resursları ilə bağlı müddəalar daxil olsa, bazarın baxışını da dəyişə bilər. Analitiklərin yazdığı kimi, 2025-ci ildə Rusiyadan Ukrayna vasitəsilə boru kəməri qazı ixracı tədricən bərpa oluna bilər. Asiyada isti hava tələbi azaltmağa kömək edib, lakin sərt bazarlar ekstremal hava şəraiti və ya tədarük problemləri zamanı dəyişkənlik riskini artıracaq. Keçən il Avstraliyadan Malayziyaya ixrac zavodları və terminallardakı fasilələr istehsal sektorunun nə qədər həssas olduğunu göstərdi.
Artıq qurtuluş üfüqdə görünürdü. 2026-cı ildən etibarən gecikmiş layihələr nəhayət fəaliyyətə başlamalı və yanacaq tədarük etməyə başlamalıdır. Jefferies Financial Group-un qeyd etdiyi kimi, o zaman bazarda qıtlıq aradan qalxacaq. 2030-cu ilə qədər tədarük əsasən ABŞ və Qətər hesabına 175 milyon ton artacaq. Bu, qiymətlərin aşağı düşməsinə gətirib çıxaracaq və bu il bazardan sıxışdırılan ölkələrdən olan istehlakçıları geri qaytaracaq. Rabobank-ın Avropa enerji analitiki Florence Schmidt, "Əgər qaz tədarükünü artırmaq üçün mövcud planlar yerinə yetirilərsə, 2026-cı ildə tunelin sonunda işıq görünəcək" deyib.
Ukraynanın hücumu qaz müharibəsinə səbəb olacaqmı?
Rusiyaya qarşı sanksiyalardan və tədarükün kəsilməsindən ən çox Avropa ölkələri zərər çəkib. Onlar enerji təhlükəsizliyini Ukrayna və ABŞ-ın maraqlarına qurban verdilər və indi özləri də resurslar uğrunda şiddətli mübarizə aparırlar. Ukraynada münaqişə kəskinləşir, regionda enerji təhlükəsizliyi uğrunda mübarizə getdikcə gərginləşir. Moskva Ukraynanı Rusiyadan Türkiyəyə uzanan və mərkəzi Avropa üçün əsas enerji mənbəyi kimi xidmət edən “Türk axını” qaz kəmərinin dəstək infrastrukturuna pilotsuz təyyarələrlə zərbələr endirməkdə ittiham edib. Ukrayna ittihamlara cavab verməyib.
Prinsipcə vacib məqam ondan ibarətdir ki, bu il Ukrayna Rusiya qazının tranzitini dayandırıb və 2020-ci ildə işə salınan “Türk axını” Rusiya qazının Avropaya nəqli üçün qalan bir neçə kanaldan biri olaraq qalır. Boru kəmərinin kompressor stansiyasına vurulan pilotsuz təyyarədən yalnız cüzi ziyan dəyib, lakin insidentlə bağlı rəsmi cavablar payların həmişəkindən daha yüksək olduğunu göstərir.
Rusiyanın sözçüsü Dmitri Peskov iddia edilən hücumu “enerji terroru” adlandırıb, Macarıstanın xarici işlər naziri Peter Szijjarto isə sosial mediada bunun boru kəməri ilə enerji alan ölkələrin suverenliyinə hücum kimi qiymətləndirilməli olduğunu yazıb. Noyabrda Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidməti başa çatmamış “Cənub axını” qaz kəmərində Ukraynanın təxribat əməliyyatının qarşısını aldığını açıqlamışdı. 2022-ci ilin payızında “Şimal axını” boru kəmərinin partlaması qaz tədarükünü kəsəndə Avropa artıq enerji təhlükəsizliyinə böyük zərbə vurdu. Avropalı müstəntiqlər hələ ki, rəsmi olaraq günahkarı müəyyən edə bilməyiblər, lakin ilkin araşdırmalar Ukraynaya işarə edir. Bununla belə, bir şey aydındır: Avropanın Amerikanın mayeləşdirilmiş təbii qaz idxalından asılılığı daha da dərinləşdiyindən, yeganə qalib ABŞ olur.
Prezident Zelenski qaz tranzitinin son dayanmasını “Moskvanın ən böyük məğlubiyyətlərindən biri” adlandırıb. Lakin iqtisadi nəticələr hələ tam aydın olmasa da, Rusiya iqtisadiyyatı müxtəlif cəza tədbirləri, o cümlədən sanksiyalardan böyük ölçüdə zərər görməyib. Göründüyü kimi, təxribatdan və təchizatın pozulmasından ən çox zərər görən Avropa ölkələri artıq enerji təhlükəsizliyini qurban verib. Demək olar ki, üç il əvvəl başlayan münaqişə Avropanın enerjiyə çıxışını xeyli çətinləşdirdi və qiymətləri qaldırdı və 2022-ci ilin payızında Avropa vətəndaşlarına elektrik və qaz təchizatında fasilələr də daxil olmaqla, gələn qışda enerji böhranına hazırlaşmaq əmri verildi.
Əvvəllər Rusiya qazından asılı olan, tranziti Kiyev tərəfindən kəsilən moldovalılar mütəmadi olaraq elektrik enerjisinin kəsilməsi ilə üzləşirlər və Moldova ilə Ukrayna arasında tanınmamış separatçı Dnestryanı dövlət hətta enerji ehtiyatlarının 3 həftəyə tükənə biləcəyini iddia edir. Aİ qaz tranzitini dayandırmağa hazır olduğunu deyir, lakin onun bəzi liderləri münaqişənin səbəb olduğu davam edən enerji qeyri-sabitliyindən, xüsusən də Kiyevin bütün bunlarda oynadığı roldan yorulub. Xüsusən də Macarıstanın xarici işlər naziri Szijjarto keçən həftə Ukraynanı tədarükün dayandırılması səbəbindən Aİ-yə daxil olmasına mane olacağı ilə hədələyib. Slovakiyanın baş naziri Robert Fiko isə öz növbəsində Ukraynaya elektrik enerjisi ixracını məhdudlaşdırmaqla hədələyib.
Əvvəlki və davam edən enerji riskləri ilə birləşərək, boru kəmərinə iddia edilən hücum nəinki münaqişənin daha da genişlənməsi, həm də Avropa qitəsində enerji resursları uğrunda mübarizənin güclənməsi təhlükəsi yaradır. Nə qədər ki, Avropa liderləri hərbi əməliyyatları sülh yolu ilə həll etməkdən üstün tuturlar, bundan əziyyət çəkənlər öz ölkələrinin xalqları olacaq.
V.VƏLİYEV