Brüssel ABŞ-ın yeni administrasiyası ilə münasibətlərdə çətinliklər gözləyir
Donald Trampın qələbəsi Aİ-yə üzv ölkələrin paytaxtlarında siyasi qüvvələrin ziddiyyətli reaksiyasına səbəb oldu və bəzi Avropa liderlərinin üstünlükləri üçün növbəti lakmus testinə çevrildi. Bu ilin iyununda keçirilən Avropa Parlamentinə seçkilərdən sonra mövqelərini bir qədər də gücləndirən sağçı populistlər və avroskeptiklər bu xəbəri həvəslə və ümidlə qəbul edərkən, onların siyasi rəqibləri, əsasən də Amerika Demokratlarını dəstəkləyən mərkəz solçular, liberallar və yaşıllar acı bir xəyal qırıqlığına uğrayıblar.
Avropalı Trampçılar sübut etməyə çalışırlar ki, ABŞ-ın 47-ci prezidentindən qorxmağa ehtiyac yoxdur, çünki onun ilk prezidentlik müddəti “Avropanı yaxşılığa doğru dəyişib”. Onların fikrincə, Trampın idxala tətbiq etdiyi tariflər qıcıqlandırıcı idi, lakin “Amerika iqtisadiyyatını stimullaşdırmaqla Avropa firmalarına Atlantik okeanı boyunca daha çox mal satmağa kömək etdilər”. Onun NATO-dan çıxmaq təhdidləri müdafiə xərclərinin çox ehtiyac duyulan artmasına səbəb oldu və bu, sonrakı hadisələrin fonunda faydalı oldu. Onun avropalılara “Rusiyanın enerji resurslarından həddən artıq asılılığı” ilə bağlı xəbərdarlıqları indi hamılıqla qəbul edilir. Maraqlıdır ki, Aİ-də Trampın bəzi radikal əleyhdarları hesab edirlər ki, ABŞ-da millətçi prezidentin seçilməsi müsbət rol oynaya və Avropanın müdafiəsinin inkişafı üçün bir növ şokedici rol oynaya və onun maddi-texniki bazasının qurulmasına təkan verə bilər. .
Bütövlükdə Avropa İttifaqının rəhbərliyinə gəlincə, o, Trampın qələbəsi xəbərini ABŞ-ın yeni administrasiyası ilə münasibətlərdə gözlənilən çətinliklərlə bağlı dərin narahatlıqla qarşılayıb. Brüsseldə heç kimin şübhəsi yoxdur ki, bu çətinliklər qaçılmaz olaraq yaranacaq. Buna baxmayaraq, siyasi etiketə uyğun olaraq, Trampın qızğın tərəfdarı, onu qələbəsi münasibətilə ilk təbrik edən Macarıstanın baş naziri Viktor Orbanın ardınca bütün Avropa liderlərindən ABŞ-ın yeni prezidentinə təbriklər yağmağa başladı. Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyen Trampı seçilməsi münasibətilə təbrik edib və ona gələcək illərdə yaxşı transatlantik münasibətlər arzulayıb. Almaniya, Fransa, İtaliya və digər ölkələrin liderləri ondan nümunə götürüblər. Fransa prezidenti Emmanuel Makron fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, “daha çox sülh və rifah üçün” Trampla vicdanla çalışacağına söz verib. İtaliyanın Baş naziri Giorgia Meloni, tez-tez "İtaliya Qardaşları" partiyasını Amerika Respublikaçıları ilə müqayisə edir, Trampa təbrikində "ABŞ və İtaliya arasındakı strateji bağı" vurğulayır, onun rəhbərliyi altında "ortaq dəyərlərə və tarixi dostluğa çevriləcək daha güclü” bağlara sahib olacaqlarından söhbət açıb.
Avropalı müşahidəçilər hesab edirlər ki, Trampın qələbəsi Aİ-yə arzuolunmaz əlavə qeyri-müəyyənlik gətirir ki, Brüssel öz üzv dövlətləri ilə aktual problemlərin həlli üçün ümumi tədbirlər, o cümlədən müdafiənin maliyyələşdirilməsi və iqtisadi innovasiyalar üçün çox ehtiyac duyulan yeni alətlər barədə razılığa gəlməyə çalışır. Hazırkı vəziyyətdə Brüssel üçün müsbət cəhət ondan ibarətdir ki, Trampın 2016-cı ildə ilk gəlişindən fərqli olaraq, bu gün Avropa siyasi elitası onun baxışları və üstünlükləri haqqında aydın başa düşür, baxmayaraq ki, onlar çox da nikbinlik yaratmır.
Tramp çoxtərəfli ittifaqları sevmir, istər ticarət, istərsə də təhlükəsizlik, ABŞ-ın həmişə daha güclü göründüyü ikitərəfli əlaqələrə üstünlük verir. O, antiqlobalistdir, Aİ-nin “yaşıl gündəliyi”nə qarşıdır və proteksionistdir və Amerikanın Avropa qarşısında öhdəliklərinin azaldılması və Amerika siyasi elitasının zehnində onun reytinqinin aşağı salınmasının tərəfdarıdır. Bu silsilədə müdafiə və ticarət Brüsseli ən çox narahat edən Avropa İttifaqı ilə ABŞ arasında münasibətlərin iki sahəsidir və birincisi Rusiya ilə Ukrayna arasında davam edən silahlı münaqişə kontekstində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Seçki kampaniyası zamanı Tramp Ukrayna münaqişəsinə 24 saat ərzində son qoyacağına söz verib. Ukraynaya əhəmiyyətli hərbi və maliyyə yardımı göstərən Avropa İttifaqı onun nizamlanmasını alqışlayardı, amma heç nəyin bahasına yox. Aİ-yə üzv ölkələrin hakim dairələrində belə bir fikir kök salıb ki, Ukrayna ilə bağlı epizod müstəsna hadisə deyil, ərazi, hərbi və siyasi münasibətlərdə Rusiya məkanının daha da genişlənməsinin xəbərçisidir. Brüsselin nöqteyi-nəzərindən Kiyevin tam təslim olması Aİ üçün qəbuledilməzdir, həm də ona görə ki, Avropanın siyasi elitası Ukraynaya yardımın böyük xərclərini seçiciləri qarşısında əsaslandıra bilməyəcək. Ağ Evin avropalı müttəfiqlərin bu mülahizələrinə məhəl qoymaması istər-istəməz Avropa və ABŞ arasında münasibətlərə təsir edəcək.
Trampın NATO-ya mənfi münasibəti kontekstində Aİ xarici təcavüz halında Avropanın ərazi müdafiəsi məsələsi ilə də üzləşir. İlk prezidentliyinin son ilində Tramp müdafiəyə az pul xərcləməyə davam edən müttəfiqləri tənqid edərək, Rusiyanı NATO-da bacara bilməyənlərlə “istədiyini etməyə” “sövq edəcəyi ilə” hədələmişdi. Avropa üçün belə bir bəyanat ABŞ-ın müttəfiqlərini müdafiə edəcəyi, yoxsa sadəcə NATO-dan çıxacağı sualını açıq qoyur. Trampın digər sülh təşəbbüslərinə gəlincə, avropalılar da haqlı olaraq qorxurlar ki, yeni prezidentin Yaxın Şərqdə sülhü təmin etmək planı yalnız İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahuya qeyd-şərtsiz dəstək demək olacaq və fələstinlilərin Misirə, İordaniyaya köçürülməsinə və bölgədəki vəziyyətin gərginləşməsinə gətirib çıxara bilər.
Trampın prezidentliyi dövründə Avropa İttifaqı ilə ABŞ arasındakı münasibətlərdə ikinci və daha az ciddi olmayan ziddiyyət Vaşinqtonun ticarət proteksionizmi olacaq və bu, tarif müharibəsinə gətirib çıxara bilər. Tramp artıq “işlərimizi oğurlayan” bütün Avropa idxalına 10 və 20 faizlik tariflər tətbiq etməklə hədələyib. Bundan əlavə, The Economist-in qeyd etdiyi kimi, Trampın ilk prezidentlik dövründə təhrik etdiyi və sonra onun varisi Cozef Bayden tərəfindən “şişirdilmiş” ABŞ-ın Çinlə ticarət gərginliyi Avropadakı vəziyyəti daha da pisləşdirib. Çinin Amerikaya ixracına qoyulan məhdudiyyətlər onları daha açıq AB bazarına yönəldib. Bu cəbhədə artıq müharibə gedir. Tramp Çin mallarına rüsumları 60%-ə qaldıracağı ilə hədələyib, Aİ isə öz növbəsində oktyabrın 4-də Çinin elektrik avtomobillərinə 45%-ə qədər tarifləri təsdiqləyib.
Nəhayət, bir-biri ilə əlaqəli iki fenomen kontekstində Avropa İttifaqı üçün başqa bir təhlükə – Aİ-də sağçı populistlərin güclənməsi və Trampın qələbəsi – avroskeptik düşərgənin daha da genişlənməsi və güclənməsi ola bilər. Tramp heç vaxt Aİ-yə nifrətini gizlətməyib. O, çətin ki, Aİ-ni daxildən sarsıtmaq üçün əsas avroskeptiklərlə ikitərəfli əlaqələr vasitəsilə “ayağını aralıq qapıya qoymaq” vəsvəsəsinə müqavimət göstərsin. Beləliklə, Trampın ABŞ-la Avropa dövlət başçıları arasında ideoloji cəhətdən yaxın müttəfiqləri arasında beynəlxalq təhlükəsizlik və qlobal ticarətdən tutmuş Avropa layihəsinin gələcəyinə qədər hər şeyə təsir edəcək yeni transatlantik əlaqə yaranır.
Trampın bu sahədə qələbəsinə yeganə maneə onun Avropanın əsas ixracatçı ölkələrinə qarşı proteksionist siyasəti ola bilər. Keçmiş təcrübənin göstərdiyi kimi, Trampın siyasi çevikliyi və hətta öz strateji mənfəəti üçün belə hər hansı qurban verməyə meyli yoxdur. Belə ki, keçmişdə Trampa rəğbət bəsləyən fransız avroskeptiklərinin lideri Marin Le Pen ABŞ-ın Aİ-dən ixraca ciddi məhdudiyyətlər qoyması perspektivinə görə onun yeni qələbəsinə kifayət qədər təmkinli reaksiya verib. Bəzi hesablamalara görə, ABŞ-ın 10% tarifləri Aİ ixracatını ildə təxminən 150 milyard avro azalda bilər.
Qeyd edək ki, ABŞ-ın yeni administrasiyası ilə amerikan silahlarının alınması sahəsində sövdələşmələr təkcə avroskeptik ölkələri deyil, həm də cəbhə xəttində olan Avropa İttifaqı və Rusiya təhlükəsi ilə üz-üzə qalan və müdafiə xərclərini artıran NATO ölkələrini (Polşa, Estoniya, Latviya) cəlb edə bilər. Avropalı analitiklərin fikrincə, bu cür sövdələşmələr Avropanın müdafiə sənayesində əməkdaşlıq üçün çox ehtiyac duyulan səyləri sarsıdacaq. Bu narahatlıqlara uyğun olaraq, Avropa Komissiyası təcili olaraq depressiyaya məruz qalmış regionların inkişafı üçün nəzərdə tutulan Birlik Fondundan müdafiə sənayesinin ehtiyacları üçün 392 milyard avronun çıxarılmasına qərar verib. Eyni zamanda, Brüsselin nöqteyi-nəzərindən Trampın hətta ABŞ-ın ən yaxın müttəfiqlərinə münasibətdə də istisna yaratmayan saf praqmatizmi Böyük Britaniya və Aİ-ni müdafiə-sənaye sahəsində daha sıx əməkdaşlığa sövq edə bilər.
Ən aktual problemlərin - Ukrayna münaqişəsi, qeyri-qanuni miqrasiya və Avropanın iqtisadi rəqabət qabiliyyətinin müzakirəsi üçün noyabrın 7-8-də keçirilən Avropa Siyasi Birliyinin Budapeşt Sammitində ABŞ-da prezident seçkiləri mövzusu diqqətdən kənarda qala bilməzdi. Onun ABŞ-ın yeni administrasiyası ilə münasibətlərin perspektivlərinə dair leytmotivi “birliyi qorumağa və Trampa şans verməyə” çağırış olub. Bununla belə, Londonda yerləşən Avropa İslahatları Mərkəzinə görə, bəzi Avropa paytaxtları Trampla fərdi sövdələşmələrə can atsa və bununla da Brüsseli sarsıdarsa, bu birlik dağa bilər. Trampın birinci müddətindən sonra Avropa liderləri razılaşdılar ki, onlar hər dörd ildən bir Ağ Evə kimin gələcəyini və bunun Avropa üçün nə demək olduğunu düşünməkdən yorulublar. Aİ üçün bu vəziyyətdən yeganə çıxış yolu yalnız Atlantikanın o tayındakı siyasi vəziyyətdən asılı olmayaraq, öz maraqlarını qorumaq üçün sarsılmaz öhdəliyə əsaslanan ümumi strategiyanın hazırlanması ola bilər.
V.VƏLİYEV