Bu gün Fransa neokolonial siyasət yürüdən ölkələrin başında dayanır. Paris müstəmləkə dövləti olmaqdan zərrə qədər də çəkinmir, dünyada bu ölkəyə qarşı son vaxtlar başlayan etirazları qulaqardına vurmağı bacarır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan Fransa o biri dövlətlərə nümunə olmaq, müstəmləkələrə qarşı çoxdan başlanan proseslərin önündə getmək əvəzinə bu siyasəti başqa forma və üsulda tətbiq etməklə presedent yaranacağından da çəkinmir. Fransanın müstəmləkəsi sayılan Yeni Kaledoniya, Fransız Polineziyası və Martinikdə milli müstəqillik hərəkatları müqavimət göstərir və BMT-nin 14 və 15 nömrəli qətnamələrinin həyata keçirilməsini, yəni birbaşa beynəlxalq hüququn tələbinin yerinə yetirilməsini tələb edirlər. Fransa nəinki bu qətnamələrə əməl edir, hətta Afrikada artıq öz müstəqilliyini əldə edən ölkələrdə də öz neokolonial siyasətini yürütməyə davam edir. Bu siyasətini də çox şiddətli şəkildə tətbiq etməyə davam edəcəyi görünür.
2024-cü il oktyabrın 15-də Fransa ərazisində panafrikan siyasi fəal Kemi Seba hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən əsassız və qanunsuz şəkildə həbs edildi. Kemi Seba bir müddət əvvəl Bakıda Afrikada Fransanın neokolonializm siyasətinə həsr edilən beynəlxalq konfransda iştirak etmişdi. Bundan sonra Kemi Sebanın rəhbərlik etdiyi qeyri-hökumət təşkilatı və Bakı Təşəbbüs Qrupu (BTQ) arasında əməkdaşlıq başladı. Yəni Fransa hökumətinin bu ərəfədə belə bir addım atması heç də təsadüfi hadisə deyildi. Bu, Fransa hökumətinin Bakı Təşəbbüs Qrupunun uğurlu fəaliyyətinə olan və beynəlxalq ictimaiyyətə tanış reaksiyası idi.
Bu, Fransa hökumətinin siyasətində ilk hadisə deyil. Azərbaycanla əməkdaşlıq edən digər siyasi partiyaların, müqavimət partiyalarının rəhbərləri və milli müstəqillik hərəkatlarının üzvlərini də Yelisey Sarayı bu formada, yəni öz üsulları ilə sıxışdırmağa davam edir. Bakı Təşəbbüs Qrupunun son bir ildə neokolonializmlə bağlı apardığı mübarizə müstəvisindəki uğurlu fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Martinikdə nə baş verir?
Fransanın növbəti koloniyası sayılan Martinikdə baş verənlər də digər müstəmləkə ölkələrindəkinə çox bənzəyir. Martinikdə yaşayış xərclərinin artmasına qarşı etirazlara rəhbərlik edən Afro-Karib xalqlarının və resurslarının müdafiəsi birliyinin (RPPRAC) lideri Rodriqe Petito da həbs edilib. Qarabağda qanunsuz separatçı rejimi dəstəkləyən Fransa öz müstəmləkələrində baş qaldıran etiraz aksiyalarını zorakı üsullarla boğması adi hal alıb. Mühakimə edilməsi gözlənilən Rodriqe Petitonun həbsindən sonra adada iğtişaşlar baş verib. Fransa hökuməti onun həbsinə səbəb də tapa biliblər. Guya Rodriqe Petito Martinikdə səfərdə olan Fransanın dənizaşırı işlər üzrə naziri Fransua-Noel Buffe ilə görüşmək istədiyi zaman polis rəisi ilə mübahisə edib, buna görə də həbs edilib. Etiraz aksiyalarının genişlənməsindən qorxan nazir onu ev dustaqlığına buraxıb. Amma təhlükə hələ də sovuşmayıb. Yerli sakinlərin dediyinə görə, belə hadisələrdən sonra etiraza rəhbətlik edən liderlər ya oğurlanaraq Avropaya aparılır, bud a mümkün olmayanda qətlə yetirilirlər.
Fransanın dənizaşırı siyasətində zorakılıq və özbaşınalıq metodlarından istifadə artıq adi hala çevrilib. Bütün müstəmləkə torpaqlarında olduğu kimi, Martinik xalqının toplaşmaq və ifadə azadlığı Fransa hökuməti tərəfindən daim məhdudlaşdırılır, əsl müstəmləkəçi siyasət yürüdülür. İnsanların hətta yaxınları ilə görüş tələb etdiyi üçün saxta ittihamlarla həbs edilməsi halları çoxalıb.
Bakı Fransanın neokolonializm siyasətinə qarşı
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Fransanın müstəmləkə siyasətinə qarşı bütün platformalarda çıxışlar edib, etirazını bildirib. Dövlətimizin başçısı Azərbaycanın Qoşulmama Hərəkatına sədrliyi dövründə müstəmləkəsizliyin gündəliyinə xüsusi diqqət yetirib. Azərbaycan Fransanın neokolonializm siyasətini qlobal səviyyədə ifşa edib. Bu barədə Azərbaycan Prezidenti Bakıda keçirilən Qoşulmama Hərəkatının “Qadınların hüquqlarının inkişafı və səlahiyyətlərinin artırılması” mövzusunda konfransının iştirakçılarına müraciətində deyilir. Dövlət başçısı qeyd edib ki, Azərbaycan Qoşulmama Hərəkatına sədrliyi dövründə müstəmləkəsizliyin gündəliyinə xüsusi diqqət yetirib. “Biz bəzi ölkələrin, xüsusən də Fransanın həyata keçirdiyi neokolonializm siyasətini qlobal səviyyədə ifşa etdik və bu biabırçı praktikaya son qoyulması tələblərini səsləndirdik”, - deyə prezident bildirib.
İlham Əliyev müstəmləkəçiliyin qadın hüquqlarına da mənfi təsir göstərdiyini qeyd edib və bu kontekstdə konfransa paralel olaraq müvafiq mövzuda tədbirlərin keçirilməsini alqışlayıb. “Qadınların hüquqlarının müdafiəsi və onların cəmiyyətdə rolunun gücləndirilməsi Qoşulmama Hərəkatının gündəliyində mühüm yer tutur. Hərəkatın ardıcıl olaraq qəbul etdiyi sənədlərdə, o cümlədən 2019-cu il Bakı Sammitinin yekun sənədində bu mövzuya xüsusi diqqət yetirilib və üzv dövlətlərin bu sahədə öhdəlikləri müəyyən edilib”, - deyə prezident vurğulayıb.
Afrikada fransız neokolonializmi
Mali, Çad, Burkina Faso, Niger, Qabon - müvafiq olaraq 2021, 2021, 2022, 2023 və 2023-cü illərdə çevrilişlər. Coğrafi yaxınlıq və siyasi qeyri-sabitlikdən əlavə, bu ölkələri zəngin fransız dili, vahid müstəmləkə imperiyasının bir hissəsi kimi keçmiş və onun mövcudluğunun yadigarları - frank pul sistemi birləşdirir. Afrika və Asiyanın digər yerlərində belə bir şey yoxdur: müstəqil ölkələr altı onillikdir ki, öz pullarını çap etmək, lazım gələrsə, onu devalvasiya etmək imkanından məhrum olublar və öz siyasətlərini həyata keçirmək üçün əsaslı şəkildə Avropa Mərkəzi Bankından asılıdırlar.
Ziddiyyətli Azadlıq
Ola bilərmi ki, öz valyutanız olmasın, eyni zamanda müstəqilliyi qoruyub saxlayasınız? Teorik olaraq bəli. Vahid pul sistemindən istifadə edən Avrozona ölkələri bir-biri ilə güzəştə getməyə məcburdur. Ancaq Köhnə Dünyada güzəştlər varlı ölkələrin daha kasıblara yardımı ilə kompensasiya edilir, frank zonalarında isə belə bir mexanizm təmin edilmir. 14 ölkənin valyutaları avroya ciddi şəkildə bağlıdır, inflyasiya dərəcələri direktivlə xaricdən müəyyən edilir və milli pul ehtiyatlarının bir hissəsi Parisə yerləşdirilmək üçün köçürülür. Bunun müqabilində heç nə yoxdur.
İqtisadi nöqteyi-nəzərdən, frank ilə avro arasında sabit məzənnənin güclü tərəfləri var: Afrika valyutası Köhnə Dünya pullarına asanlıqla dəyişdirilə bilər və böyük miqdarda xaricə ixrac edilə bilər. Amma investisiya sabitliyi baxımından üstünlük təhlükəyə çevrilir. Kapitalın böhranın ilk əlamətində qaçaraq istifadə etdikləri yerli bazardan çıxmaq daha asandır.
Balans isə pozulur, frank əksinə avroya daha tez-tez çevrilir . Onunla əlaqəli Afrika valyutaları bu gün şişirdilmiş məzənnəni miras alıb. Praktiki baxımdan bu o deməkdir ki, yerli mallar ən sərfəli olanları - xammalları çıxmaq şərti ilə zərərlə bahadır. Qalan hər şey xaricdən gətirilir və yerli bazarda uğurla satılır, yerli istehsala heç bir şans verilmir. Ümumi iqtisadi göstəricilərin dili ilə desək, bu disbalans yüksək işsizlik şəklində özünü göstərir. İllər keçdikcə özlərinə layiqli yer tapa bilməyən afrikalılar Fransaya, onun diktə etdiyi siyasətə və onunla bağlı olan elitalara qarşı getdikcə daha çox düşmənçilik edir.
Sahara qızıl qumu
Tamamilə mümkündür ki, 1945-ci ildə frank sistemini yaradan Şarl de Qoll “Qara Qitə”nin qəzəbinə etinasızlıq göstərə biləcəyini etiraf edib. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra xarabalıqlardan qalxan Fransanın xarici maliyyə mənbələrinə ehtiyacı var idi. Koloniyalarla qeyri-bərabər mübadilə sistemi təbii həll yolu kimi görünürdü və onlar bunu təkmilləşdirməyə başladılar. Bir deyil, iki valyuta ittifaqı doğuldu - qərbdə və Afrikanın mərkəzində, fransız frankına sabit məzənnə ilə birləşdi və o zaman kifayət qədər olan "Fransanın Afrikadakı koloniyaları" (CFA) abbreviaturası ilə birləşdirildi.
1960-cı illərdə müstəqillik tərəfdarlarının təzyiqi altında Fransa bölgədən geri çəkildi, lakin faydalı pul ittifaqlarının qorunub saxlanmasını təmin edə bildi. Paris inkişaf etməkdə olan dövlətlərlə onların iqtisadi suverenliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaldan əməkdaşlıq müqavilələri bağladı. Qitədəki yeni qüvvələr balansına “Franko-Afrika” ləqəbi verildi. Qanuni olaraq o, müstəmləkəçilərin getdiyini, lakin onların yaratdığı mexanizmlərin qaldığını nəzərdə tuturdu. CFA abbreviaturasında “koloniyalar” “icma”, “Fransa” isə “maliyyə” ilə əvəz edildi, pul alətinin mahiyyəti toxunulmaz qaldı.
Qərb qorxusu
Çox keçmədən "Franko-Afrika" sözü təhqiredici görünməyə başladı. O, təkcə fransız dilində dissonant deyil (“Fransa frique üslubunda”, France à frique-dən fonetik cəhətdən demək olar ki, fərqlənmir), həm də hələ tam əldə edilməmiş müstəqillik və buna görə də alçaldılma simvolu kimi möhkəmləndi. Öz pullarını çap etmək üçün onu tərk edən Qvineya və Mavritaniya CFA valyuta zonasını belə hesab edirdilər. İştirakçıların itirilməsi domino effektinə səbəb ola bilərdi, lakin buna inananlar yanıldılar. Daha iki ölkə - keçmiş Portuqaliya Qvineya-Bisau və İspaniya Ekvatorial Qvineyası - tezliklə tərk edən ölkələrin əvəzinə CFA-nın qərb zonasına qoşuldular ki, hətta onların sayı da dəyişməz qaldı.
Niyə CFA frankının bu qədər paradoksal dayanıqlı olması ona qarşı mübarizənin Afrika siyasi sinfi daxilində əldə etdiyi qeyri-müəyyən reputasiya ilə izah edilə bilər. XX əsrin ikinci yarısında, açıq şəkildə CFA franklarından imtina etməyə söz verən ən azı üç milli lider həyatlarını puşistlərin güllələri altında və ya həbsxanada başa vurdu, Toqo Respublikasının lideri Silvanus Olympio isə 1963-cü ildə devrildi və güllələndiyi ABŞ səfirliyinin bağında gizləndi. Və sonrakı taleyi bəllidir…
1960-cı illərdə Toqoda uğursuz cəhdlər Mali lideri Modibo Keyta tərəfindən həyata keçirildi, lakin o, bunun əvəzini ödəmək məcburiyyətində qaldı. 1962-ci ildə onun ölkəsi CFA frankını öz Mali frankı ilə əvəz etdi. Fransa xüsusi xidmət orqanlarının məxfilikdən çıxarılan arxivlərində bu qərar Keytin həmin ildə SSRİ-yə səfəri ilə əlaqələndirilirdi. Moskva ilə Bamako arasında münasibətlərin nəzərəçarpacaq dərəcədə istiləşməsi heç də hamının ürəyincə deyildi. 1968-ci ildə Keita devrildi və heç vaxt çıxmadığı həbsxanaya atıldı və CFA frankı lazımsız olaraq müvəqqəti pul müstəqilliyindən imtina edərək əvvəlki yerinə bərpa edildi.
Kömək etməyən Qərb
1987-ci ildə Burkina-Faso prezidenti Tomas Sankaranın öldürülməsi CFA frankı ilə bağlı son məşum hekayədir. Solçu ideyaların tərəfdarı olan Sankara hesab edirdi ki, müstəmləkəçilikdən miras qalmış pul vahidi iqtisadi tərəqqiyə mane olur və milli hissləri incidir. 1980-ci illərin əvvəllərində o, özünün nəşrini təklif etdi, lakin mövqeyinin qeyri-müəyyənliyini lazımınca qiymətləndirmədi. Sağ qalan yeganə şahid Sankaranın son anlarını danışır: etirazçılar Prezident İqamətgahına soxularaq cəsarətli Sankara ilə qarşılaşdılar və o, ayağa qalxdı və “Onlar arxamdadır” deyə qışqıraraq özünə atəş açdı. Təşkilatçılar təkcə Burkinabe inqilabının lideri ilə deyil, həm də onun ideyalarını bölüşən 12 əməkdaşı ilə eyni rəftar etdilər. CFA frankı isə sağ qaldı.
XXI əsrin müstəmləkəçiliyi?
CFA frankının arxasınca gedən tutqun cığır bizim dövrümüzdə onun vəziyyətini çətinləşdirməyə kömək edə bilməzdi. 2015-ci ildə Çad prezidenti İdris Debi (sonradan üsyançılar tərəfindən öldürüldü) valyutanı "Afrikanı geri çəkəcək" adlandırdı. 2019-cu ildə Benin prezidenti Patris Talon razılaşdı ki, bu modelin mövcudluğunu davam etdirməsi yaxşı deyil. “Qara qitə”də nəsillərin dəyişməsi ilə öz maliyyə siyasətinə nəzarət etmək istəyi üstünlük təşkil edir. Buna cavab olaraq, 2019-cu ildə Paris bir CFA frank zonasının - qərb zonasının çevik islahatını təklif etdi. Onun prinsiplərinə Fransanın rolunun tədricən zəiflədilməsi, maliyyə ehtiyatlarını Afrikaya qaytarmaq hüququ və hətta pul vahidinin müstəmləkəçiliyə istinad edən diskreditasiya olunmuş addan eko adlandırılması daxildir. 2020-ci ildə islahatların əsas prinsipləri Milli Assambleya tərəfindən Fransa nümayəndələrinin Afrika mərkəzi banklarından çıxarılması və maliyyə ehtiyatlarının evə köçürülməsini təsdiqlədi. Lakin pandemiyanın alovlanması islahatın gedişatını ləngitdi: üç il keçməsinə baxmayaraq, o, hələ də qüvvəyə minməyib, ona görə də onun nəticələrini qiymətləndirmək mümkün deyil.
Lakin Fransanın kifayət qədər düşünülmüş şəkildə seçdiyi formulaların ikililiyini nəzərə ala bilərik. Onlar çox şeyin olduğu kimi qalmasına imkan verirlər: məsələn, öz milli sərvətini Afrikaya qaytarmaq hüququ bunu etmək öhdəliyi demək deyil, razılaşmalardan asılı vəziyyətə salmaqdır. Mərkəzi banklardakı fransız nümayəndələrini Fransanın razılığı ilə təyin edilmiş ekspertlər əvəz edəir, bu da CFA frankını tənqid edənlərin nəzərində eyni şeydir.
CFA frankının gələcəyi ilə bağlı fərqli qiymətləndirmələrdən asılı olmayaraq, bir şey dəqiqdir: onun avro valyutasına bağlanması. Paris əsas məqamda güzəştə getməyə razı deyil. Bu o deməkdir ki, Afrika ölkələrində Fransanın pul alətlərinə qarşı müqavimət bu və ya digər şəkildə davam edəcək. Üstəlik, Mərkəzi Afrika CFA frankı sistemi üçün islahat, hətta ilk yaxınlaşmada belə, hələ başlamayıb. 2023-cü ildə dəyişikliklərə həsr olunmuş yerli liderlərin sammiti isə nəticəsiz başa çatıb.
V.VƏLİYEV