BRİCS-in Kazanda keçirilən 16-cı sammitindən əsas təəssürat ondan ibarətdir ki, bu assosiasiyanın tarixində dönüş nöqtəsinin şahidi olduq. Sammitin nəticələri onu deməyə əsas verir ki, BRİCS beynəlxalq nizamı dəyişdirmək üçün ən ciddi təklifi verib. Kazan sammitinin Qərblə dünyanın qalan hissəsi arasında münaqişələrlə parçalanmış uçurumun həmişəkindən daha dərin olduğu bir şəraitdə keçirildiyini nəzərə alsaq, BRİCS-in inkişafında bu qətiyyətli addımı atmaq asan olmadı. Bu kritik vəziyyətdə Kazan sammiti Qlobal Cənub ölkələrinin artan istəklərini əks etdirən beynəlxalq nizamın islahatı planını təqdim etdi.
Yeni üzvlər və tərəfdaş ölkələr üçün BRİCS borcların azaldılması, iqlimin maliyyələşdirilməsi və davamlı inkişaf kimi məsələləri müzakirə etmək üçün alternativ platforma təqdim edib. Yəni o sahələr ki, Dünya Bankı və BVF kimi Qərb qurumlarının hökmranlığı ümidləri doğrultmayıb. Əlcəzair, Uqanda və Nigeriya BRİCS-ə tərəfdaş ölkələr kimi qoşulacaq və bu, Afrikanın artan qlobal rolunun tanınmasına işarədir. Latın Amerikasında Boliviya və Kuba BRİCS istiqamətində addımlar atıb. BRİCS və ASEAN ölkələri arasında yaxınlaşmaya İndoneziya, Malayziya, Tailand və Vyetnam kimi ölkələrin də tərəfdaşlar siyahısına əlavə edilməsi kömək edəcək. Bunu yəqin ki, başlanğıc hesab etmək olar. 30-dan çox ölkə bu və ya digər formatda BRİCS-də işə başlamaq istəyir.
Sammitin mərkəzi hadisəsi vahid, daha ədalətli dünya nizamı üçün ortaq baxışı müəyyən edən iddialı sənəd olan Kazan Bəyannaməsinin qəbulu oldu. Bəyannamə qlobal idarəçilikdə islahatlara çağırış edərək, çoxtərəfliliyə sadiqliyini bir daha təsdiq etdi. Əsas məqsəd beynəlxalq qurumları inkişaf etməkdə olan və inkişaf etməkdə olan ölkələri daha çox təmsil etməkdir. Bu islahat çağırışı xüsusilə uzun müddət Qərb güclərinin dominantlıq etdiyi BMT, BVF və Dünya Bankı kimi qurumlara ünvanlanıb. Kazan bəyannaməsinin hazırlanmasında digər təsisçi ölkələrlə birlikdə Hindistan əsas rol oynayıb. Baş nazir Narendra Modi çıxışında “xalq mərkəzli BRİCS”i müdafiə edib və qlobal idarəetmə institutlarında islahatların sürətləndirilməsinə çağırıb.
Kazan sammiti çoxqütblü dünya nizamına doğru iddialı addımı qeyd etsə də, onun müvəffəqiyyəti genişlənmiş BRİCS-in birlik və uyğunluğu necə qoruyub saxlamasından asılı olacaq, çünki yeni üzvlər və tərəfdaş ölkələr öz rəqabətli maraqlarını BRİCS-in gündəliyinə gətirə bilərlər. BRİCS ölkələri də bu assosiasiyanın genişlənməsini tənqid edən və ələ salan, Kazanda keçirilən forumu mənasız şou kimi dəyərləndirən Qərbi yaxından izləməli olacaqlar. Bu baxımdan, yaxın günlərdə BRİCS ölkələrinin liderləri assosiasiyanın anti-Qərb mövqeləri üçün platforma deyil, qlobal siyasətdə qeyri-Qərb alternativ povesti üçün foruma çevrilməsini təmin etməli olacaqlar.
BRICS sammitinin “BRICS plus/outreach” formatında yekun iclasında 40-a yaxın dövlət iştirak edib. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin moderatorluğu ilə keçirilən görüşdə Asiya, Afrika, Yaxın Şərq və Latın Amerikasının 19 ölkəsinin rəhbərləri, BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş və Yeni İnkişaf Bankının rəhbəri Dilma Russeff eyni masa arxasında toplaşıblar.
Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin görüşü
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında paralel olaraq aparılan dialoq iki Cənubi Qafqaz ölkəsinin sülhə nail olmaq üçün bütün fundamental məsələlərdə razılığa gəldiyinin elanı ilə yekunlaşıb. Vladimir Putin çıxışında Ukrayna münaqişəsinə toxunub və ölkələri BRİCS ölkələrinə və qlobal Cənuba investisiyaları artıracaq öz iqtisadi platformalarını yaratmağa çağırıb. İran prezidenti Məsud Pezeşkian BRİCS-i “sanksiyalar, müharibələr və soyqırımlar”sız bir dünya qurmağa çağırıb. İran liderinin sözlərinə görə, BMT Təhlükəsizlik Şurası, Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və insan haqları təşkilatları Qərbin onların işinə müdaxiləsi nəticəsində təsirsiz hala düşüb. Belarus lideri Aleksandr Lukaşenko deyib ki, BRİCS Qərbin hökmranlığının sonunu yaxınlaşdırmaq potensialına malikdir. Onun sözlərinə görə, Qərb ölkələri beynəlxalq münasibətlərin sivil inkişafı üçün məsuliyyət daşımaq iqtidarında deyil və təsir rıçaqlarının mütərəqqi çoxluğun əlinə keçməsini təmin etmək BRİCS-ə üzv dövlətlərin səlahiyyətindədir.
Lukaşenko əmin olduğunu bildirib ki, respublikanın BRİCS-də iştirakı assosiasiyanın imkanlarını genişləndirəcək və onu “daha universal və hərtərəfli” edəcək. Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyevin sözlərinə görə, BRİKS daha ədalətli dünya nizamının formalaşması üçün əsas ola bilər. “BRICS qrupu BMT-nin mərkəzi rolunu saxlamaqla, daha ədalətli dünya nizamı üçün yeni arxitekturanın formalaşması üçün əsas ola bilər” deyə bildirib. Belarusla yanaşı, Türkiyə, Azərbaycan və 30-a yaxın ölkə təşkilata üzv olmaq arzusunu bildirib. Ancaq hamı birliyə qəbul oluna bilməyəcək. Bunu İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi deyib. O, aydınlaşdırıb ki, onlardan yalnız bəzilərinə BRİCS-ə tərəfdaş kimi qoşulmaq hüququ verilib.
Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin sözlərinə görə, “BRICS-in hazırkı sammiti tarixə düşəcək”.
“BRICS qlobal beynəlxalq cazibə mərkəzinə çevrilib. Bizim assosiasiyanın hər bir üzvü ilə həqiqətən dostluq münasibətlərinin olması Qazaxıstan üçün son dərəcə vacibdir”. Qazaxıstan Prezidenti Rusiyanın Avrasiyada bərabər və bölünməz təhlükəsizliyin yaradılması konsepsiyasını yüksək qiymətləndirib, qarşılıqlı etimadı gücləndirməklə geosiyasi gərginliyi azaltmağa yönəlib, həmçinin Çin və Braziliyanın Ukrayna ilə bağlı sülh planını dəstəkləyib. Tokayev Qazaxıstanın assosiasiya ölkələri ilə ticarət dövriyyəsinin artdığını, 2023-cü ildə ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin demək olar ki, yarısını təşkil etdiyini qeyd edib. “Ölkəmiz “Kəmər və Yol” təşəbbüsünün, eləcə də “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin gələcək inkişafına xüsusi önəm verir. Xəzər dənizi boyunca Qazaxıstan vasitəsilə Asiya və Avropanı birləşdirən Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutu ilə əlaqə uzunmüddətli perspektivdə dünya ticarətinə güclü multiplikativ effekt verə bilər”, - deyə Qazaxıstan lideri vurğulayıb.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafından da danışıb: “Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri bizim ərazimizdən keçir. Bu nəqliyyat marşrutlarının bütün seqmentləri Azərbaycan ərazisində uğurla fəaliyyət göstərir”. Mümkündür ki, Azərbaycan bu ittifaqa ön planda qəbul edilsin, çünki Rusiya prezidentinin müşaviri Anton Kobyakovun əvvəllər qeyd etdiyi kimi, “Azərbaycan Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin açarına malikdir, ona görə də ölkə BRİKS-ə qoşulmalıdır”. Onun sözlərinə görə, bu nəqliyyat dəhlizinin necə “baş tutacağı” Bakının işidir. Bununla belə, Prezident Vladimir Putin İlham Əliyevin çıxışından sonra Azərbaycanın logistik dəhlizlərin inkişafında əhəmiyyətini də vurğulayıb. “Azərbaycanın, xüsusən də logistika dəhlizlərinin inkişafında rolu çox, çox vacibdir. Ancaq təkcə bu deyil”, - deyə o bildirib.
İclas iştirakçıları və jurnalistlər İlham Əliyevlə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında masa arxasında fəal dialoquna diqqət çəkiblər. Qonşuların nə danışdıqları bəlli deyildi. Lakin Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov bildirib ki, Əliyevlə Paşinyan arasında müzakirə ümumi müzakirəyə mane olmayıb. Onun sözlərinə görə, belə görüşlər məhz ikitərəfli əlaqələr üçün keçirilir.
Göründüyü kimi, dialoq Azərbaycan və Ermənistan arasında qarşıdan gələn sülh müqaviləsinin imzalanması ilə bağlı olub. Nikol Paşinyan çıxışında bildirib ki, İrəvanla Bakı arasında sülh müqaviləsi layihəsi azı 80-90 faiz razılaşdırılıb. Paşinyanın sözlərinə görə, saziş ərazi iddialarının olmaması, güc tətbiq etməməsi və diplomatik münasibətlərin qurulması ilə bağlı dildə razılaşdırılıb. O bildirib ki, bir gün əvvəl Ermənistan parlamenti Ermənistan və Azərbaycan arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası və sərhəd təhlükəsizliyi komissiyasının və iki ölkə arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası üzrə dövlət komissiyasının birgə fəaliyyəti haqqında müddəanı ratifikasiya edib.
“Sözügedən sənəd hər iki ölkədə qüvvəyə mindikdən sonra biz 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinin əsas prinsipləri əsasında Ermənistan və Azərbaycan arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası prosesini intensivləşdirə biləcəyik”, - Paşinyan qeyd edib. O, Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsinin bu sənədlə bağlı qərarının nəhayət, bütün narahatlıqları aradan qaldırdığını və Konstitusiyada qonşu ölkələrə iddia edilən ərazi iddialarının olması ilə bağlı bütün arqumentləri aradan qaldırdığını vurğulayaraq, bu cür şərhlərin əsassız və qeyri-legitim olduğunu bildirib.
Bu arada...
Ermənistanla Azərbaycan arasında danışıqların vasitəçisiz şəkildə aparıldığı açıqlanıb, lakin sonra Türkiyənin vasitəçi qismində dəvət edildiyi məlum olub. Bunu Ermənistan parlamentinin “Şərəfim var” fraksiyasının sədri Ayk Maycanyan deyib. O, Ankaraya Bakı və İrəvan arasında münasibətlərin normallaşması prosesində vasitəçilik rolunun rəklif olunduğunu iddia edib: “Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan bir çox ölkələr və beynəlxalq təşkilatların vasitəçilik təklifini rədd etdi. Lakin bəzi mənbələrdən əldə etdiyimiz məlumatlara görə, baş nazir Türkiyəni Azərbaycanla Ermənistan arasındakı sülh prosesində vasitəçi olmağa çağırıb. Bunun üçün Ankaraya rəsmi dəvət ünvanlayıb”.
Qeyd edək ki, ötən gün Nikol Paşinyan Kazanda keçirilən BRİCS+ sammitində çıxışı zamanı sülh danışıqlarının ikitərəfli formatda, heç bir vasitəçi olmadan davam etməli olduğunu demişdi.
V.VƏLİYEV