"Dərsliklərin çətin dildə yazılmasının bir neçə səbəbi var" - EKSPERT FİKRİ

“Dərsliklərin çətin dildə yazılması və ciddi səhvlər olması ilə bağlı valideynlər və müəllimlərin narahatlıqları son illərdə təhsil mühitində geniş müzakirə mövzusudur. Bu problemlər şagirdlərin dərsliklərdən tam faydalana bilməməsinə, tədris prosesinin çətinləşməsinə və nəticədə öyrənmə keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil üzrə ekspert Kamran Əsədov deyib.

O bildirib ki, təhsil sahəsində dərsliklərin hazırlanması prosesi vacib və çoxşaxəli bir fəaliyyətdir, lakin dərsliklərin çətin və qəliz dildə yazılması bəzi əsas məsələlərə işarə edir: “Dərsliklərin çətin dildə yazılmasının bir neçə səbəbi var. Belə ki, bir çox dərsliklər akademik üslubda yazıldığı üçün, onların dili bəzən şagirdlər üçün çox mürəkkəb olur. Yazılı mətnlərin şagirdlərin yaş qrupuna və qavrama səviyyəsinə uyğun olmaması şagirdlərin dərs materialını anlamasını çətinləşdirir. Bu məsələ xüsusilə ibtidai siniflərdə daha böyük problem yaradır, çünki şagirdlər hələ mətnləri müstəqil şəkildə dərk etmə bacarığını inkişaf etdirməyiblər.

Təhsil tədqiqatçısı John Sweller bu barədə qeyd edir: “Müəllimlər və dərslik yazarları şagirdlərin qavrama yükünü nəzərə almalıdırlar. Mətnlər sadə, aydın və yaş səviyyəsinə uyğun olmalıdır ki, şagirdlər öyrəndikləri məlumatı effektiv şəkildə dərk edə bilsinlər”.

Daha mürəkkəb dillə yazılmış dərsliklər isə, bu qavrama yükünü artırır və uşaqların dərsi başa düşməsini çətinləşdirir. Digər tərəfdən bəzi dərsliklər beynəlxalq qaynaqlardan tərcümə edilərkən orijinal mənbənin dili və məzmunu olduğu kimi saxlanılır, nəticədə şagirdlər üçün əlçatmaz və qəliz bir mətn ortaya çıxır. Beynəlxalq təcrübəni öyrənmək vacib olsa da, tədris materiallarının lokal kontekstə uyğunlaşdırılması və şagirdlərin qavrama qabiliyyətinə uyğun şəkildə tərtib edilməsi əsas şərtdir. Tərcümə zamanı təhsil sistemi ilə bağlı fərqlər nəzərə alınmadıqda dərsliklərdə qeyri-müəyyənlik və səhvlər ortaya çıxır.

Dərsliklərdə bəzən lazım olduğundan çox məlumat və detallara yer verilir. Bu, şagirdlərin əsas anlayışları mənimsəməsi əvəzinə lazımsız məlumatlarla yüklənməsinə gətirib çıxarır. Dərsliklərin əsas funksiyası şagirdləri düşünməyə və öyrənməyə yönəltmək olmalıdır, amma əksər hallarda çoxsaylı və dərin elmi terminlərlə yazılan mətnlər sadə tədris prosesini mürəkkəbləşdirir.

Dərsliklərin hazırlanması və keyfiyyətinə nəzarət prosesi, təhsil sisteminin əsas tərkib hissəsidir və bir sıra mərhələləri əhatə edir. Dərslik yazan müəlliflər pedaqoji və metodik biliklərlə yanaşı, şagirdlərin yaş və qavrama səviyyəsini nəzərə almalı olan mütəxəssislər olmalıdırlar. Dərsliklərin çətinliyi müəlliflərin dərs materialını həddindən artıq akademik üslubda yazması ilə əlaqədar olur. Təhsil tədqiqatçısı Paul Nation bu barədə qeyd edir:“Təhsil üçün yazılan mətnlər anlaşılan olmalı və şagirdlərin biliyi mərhələli şəkildə genişləndirilməlidir. Mətnlər sadə başlayıb, tədricən daha mürəkkəb anlayışlara keçid etməlidir.”

Dərsliklərin tərtibi zamanı həmin dərsliklər müxtəlif ekspert qrupları tərəfindən qiymətləndirilməli və yoxlanmalıdır. Bu prosesdə dilçilər, pedaqoqlar və metodistlər də iştirak etməli və dərsliklərin dil səviyyəsini, məzmunun aydınlığını və metodikliyini qiymətləndirməlidirlər. Bu, həm də səhvlərin qarşısını almaq üçün vacib addımdır.

Yeni dərsliklərin tətbiqindən əvvəl onların pilot versiyaları müəyyən siniflərdə test edilməlidir. Şagirdlərin reaksiyası və nəticələri nəzərə alınaraq dərsliklər yenidən qiymətləndirilməli və lazımi düzəlişlər edilməlidir. Bu yanaşma, dərsliklərin daha yaxşı uyğunlaşdırılmasına və şagirdlər üçün faydalı olmasına imkan yaradar.
Valideynlər və müəllimlər dərsliklərin şagirdlər üçün uyğun olub-olmamasını ən yaxşı anlayan tərəflərdir. Onların rəyləri dərsliklərin hazırlanmasında nəzərə alınmalı və tədris materiallarının şagirdlər üçün anlaşılan olub-olmaması prosesinə təsir etməlidir. Dərsliklər hazırlanarkən və yenidən tərtib edilərkən bu cür rəylər təhlil olunmalı və tətbiq edilməlidir.

Dünyanın qabaqcıl təhsil sistemlərinə malik olan ölkələrdə dərsliklərin hazırlanmasında bir neçə mühüm prinsip tətbiq edilir. Məsələn, Finlandiyada dərsliklərin sadə və aydın dildə yazılması, şagirdlərin tədris prosesinə aktiv şəkildə cəlb edilməsi əsas məqsəd kimi götürülür. Finlandiya təhsil sistemi, dərsliklərin interaktivliyinə, şagirdlərin öz biliklərini tətbiq etməsinə və müxtəlif öyrənmə yolları təqdim edən metodik yanaşmalara əsaslanır.

Bundan əlavə, Yaponiyada dərsliklər təkcə məzmun ötürmək məqsədi daşımır, həm də şagirdlərin problemləri həll etmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək üçün nəzərdə tutulur. Bu dərsliklər qısa, anlaşılan və şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun materiallarla zənginləşdirilir. Hər bir dərs müzakirə və təcrübə ilə bağlı praktiki tapşırıqlar əsasında qurulur.

Dərsliklərin çətin dildə yazılması və ciddi səhvlərin olması, şagirdlərin tədris prosesində effektivliyini azaldan vacib problemlərdən biridir. Bu problemlərin həlli, dərsliklərin daha sadə, anlaşılan və şagirdlərin inkişaf səviyyəsinə uyğun tərtib edilməsindən asılıdır. Dərsliklərin hazırlanması və yoxlanılması prosesi metodik qaydalara əsaslanmalı və həm ekspertlərin, həm də tədris prosesində iştirak edən müəllim və valideynlərin rəylərinə diqqətlə yanaşılmalıdır. Bu yanaşma, tədris keyfiyyətinin artırılmasına və şagirdlərin dərsliklərdən daha səmərəli istifadə etmələrinə kömək edəcəkdir”.