12 aylıq döyüşdən sonra nə İsrail, nə də onun rəqibləri qələbəyə daha yaxın deyillər
Bir il əvvəl, oktyabrın 7-də Qəzza zolağında fəaliyyət göstərən Həmas və bir neçə digər Fələstin təşkilatının döyüşçüləri uzun illər mövcud olan maneə sistemini aşaraq İsrail ərazisinə daxil olublar. Sonra baş verənlər yəhudi dövlətinin indiyə qədər görmədiyi bir şey idi: yüzlərlə mülki şəxsin kütləvi, bəzən vəhşicəsinə qətlə yetirilməsi, Qəzza zolağına 300-dən çox girov götürülməsi və baş verən hər şeyin tam bir sürpriz kimi onlara gəldiyi təhlükəsizlik qüvvələrinin qısa müddətli çaşqınlığı. Aylarla, bəzi mənbələrə görə isə illərlə davam edən “Əl-Əqsa tufanı”na (HƏMAS-ın özü bu hücumu belə adlandırıb) hazırlıqlar sadəcə olaraq İsrail kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən nəzərdən qaçırılmışdı.
Ardınca axan qanların düşmən ərazisinə köçürülməsi və dünya ictimai rəyinin parçalanması oldu. Bəziləri üçün növbəti Yaxın Şərq müharibəsində əsas hadisə 7-8 oktyabr hadisələri oldu və buna görə də İsrail qurban oldu. Digərləri üçün bu iki günün dəhşətləri İsrailin Qəzza zolağının sonrakı bombalanması ilə müqayisədə ikinci dərəcəli oldu, qurbanlarının dəqiq sayı hələ məlum deyil. Buradakı parçalanma xətt üzrə getmir: ərəblər (daha geniş mənada qlobal cənub) – Qərb. İsrailin açıq və “utancaq” tərəfdarları və əleyhdarları birmənalı mövqelərini bəzi formasiyalarla gizlədərək özlərini ABŞ-da, Avropada, yeni olan isə müsəlman ölkələrində tapdılar. Son bir il ərzində Təl-Əvivə uçan İran pilotsuz təyyarələrini vuran iordaniyalı pilotlar və Fələstinlilərin soyqırımına görə İsraili məhkəməyə verməyə hazırlaşan irlandiyalı vəkillər var idi.
Yaxın Şərqdə baş verən hadisələr “Soyuq Müharibə”dən sonra dünyanın nə qədər mürəkkəbləşdiyini göstərdi. O zaman koalisiyaların yaradılması prinsipləri, “dost-düşmən” siyasi koordinatlar sistemi 30 il ərzində dəyişən reallığa uyğun gəlmir. Bu, xüsusilə ABŞ-da özünü büruzə verir. Amerikalılar arasında güclü Fələstin tərəfdarı əhval-ruhiyyənin olması israillilər üçün çox böyük və son dərəcə xoşagəlməz sürpriz oldu. Məlum olub ki, onların siyasətçiləri təkcə HƏMAS-ın hücumunu deyil, ABŞ-dakı nəsil dəyişikliyini də nəzərdən qaçırıblar. İndi yəhudi dövlətini ən yaxın müttəfiq kimi qəbul etməyən milyonlarla insan müxtəlif səbəblərdən – ideoloji mənşəyindən tutmuş digər fərqliliklərə qədər mənşəyinə görə (ABŞ-da müsəlman Şərqi ölkələrindən gələn mühacirlərin sayı getdikcə artır) yaşayır. İndiki Ağ Ev administrasiyası da bunu nəzərə almalıdır. Yaxın Şərq məsələsində o, Demokratlardan prezidentliyə namizəd Kamala Harrisi nə İsrail, nə də Fələstin tərəfdarı seçicilərdən məhrum etməmək üçün tarazlıq saxlamağa məcburdur. Bu, əsasən israillilərə Qəzza zolağında əməliyyatı başa çatdırmağa niyə icazə verilmədiyini izah edir. Bunu HƏMAS-ın qələbəsi saymaq olmaz. Qəzza zolağındakı hərəkatın liderləri Məhəmməd Deif və Yəhya Sinvar keçən ilki bəyanatlarına əsasən, öz qələbələrini indikilərdən qəti şəkildə fərqli gördülər.
Ancaq etiraf etmək olmaz ki, bir il sonra Benyamin Netanyahu hökumətinin müharibə zamanı qarşıya qoyduğu məqsədlərdən birinə də nail olunmayıb. HƏMAS tam məğlub edilməyib, Qəzza zolağı tam işğal olunmayıb, girovlar azad edilməyib (bu gün onlardan neçəsinin sağ olduğu belə məlum deyil), 7 oktyabr hücumunun bütün təşkilatçıları məhv edilməyib. Nəhayət, İsrail terror hücumlarından qorunmayıb. Onlar hətta kədərli ildönümü ərəfəsində baş verir: 6 oktyabr 2024-cü ildə İsrailin Beerşeba şəhərindəki qatar stansiyasında terrorçu yoldan keçənlərə hücum edərək, 25 yaşlı qızı, sərhəd polisi çavuşunu öldürüb.
Lakin İsrail təhlükəsizlik qüvvələri şimal istiqamətində güclü şəkildə reabilitasiya ediblər. Onlar bir neçə gün ərzində HƏMAS-ın müttəfiqi olan Livan Hizbullah hərəkatına əhəmiyyətli zərbələr endirib, onun bir neçə tanınmış liderini, o cümlədən ən mühümü Şeyx Həsən Nəsrullahı öldürdülər. İndi Livanın cənubunda İsrailin quru əməliyyatı davam edir, onun uzunmüddətli nəticələrini proqnozlaşdırmaq mümkün deyil, yalnız bir şey istisna olmaqla: döyüşlər uzun müddət davam edəcək. Onsuz da İsrail üçün tarixində ən uzun sürən müharibələrdən biri olan bu müharibə ən uzunmüddətli müharibə olma riski daşıyır.
7 oktyabr hadisələrindən əvvəl böyük müharibənin olmayacağı az qala aksioma idi, çünki bunun heç kimə, ən azı HƏMAS-a faydası olmayacaqdı. Hərəkatın liderləri ləng, indi səngiməkdə olan, indi alovlanan, lakin müəyyən dərəcədə İsraillə qarşıdurma şəraitində yaxşı yerləşmiş kimi görünürdülər və sponsorlardan öz hesablarına yeni vəsaitlərdən başqa bir şey xəyal etmirdilər. İndi də görünən odur ki, hərbi əməliyyatların artması nə İranın, nə ABŞ-ın, nə də İsrailin maraqlarına cavab vermir. Bəs indi bunun baş verməyəcəyinə kim zəmanət verir?
2023-cü il oktyabrın 7-də baş verən hadisələrin hansı prosesin başlanğıc nöqtəsi olduğunu təkcə onlar deyil, tarixçilər də illər sonra başa düşəcəklər. Bəlkə də - Yerusəlim Krallığının, biblical yəhudi krallıqlarının və ya dünyanın bu küncündə mövcud olan digər indi unudulmuş güclərin taleyini bölüşmək üçün təyin olunan İsrailin dağılması və ya bəlkə də əksinə, oktyabrın 7-dən İsrailə qarşı çıxan qüvvələr məhv olması prosesi başlayacaq. Və ya bəlkə də oktyabrın 7-si Yaxın Şərq münaqişəsində qaliblərin olmayacağı, lakin regiondan kənarda da daxil olmaqla, itirənlərin çox olacağı yeni mərhələnin başlanğıcı olacaq.
İldönümü İranı narahat edib
HƏMAS-ın İsraili işğalının birinci ildönümü İran elitasını “şiə NATO-su” ideyasına qayıtmağa məcbur edib. Bu, son bir ildə yəhudi dövlətinə zərbə endirməkdə yüksək səviyyədə koordinasiya nümayiş etdirən İslam Respublikasına müttəfiq olan bütün regional qüvvələrlə müttəfiqlik layihəsidir. Qərb ölkələri Tehranın ayrı bir cavab formasının hərbi nüvə enerjisinin inkişafında sıçrayış ola biləcəyindən şübhələnirlər. Məhz buna görə də ABŞ İsraildən İranın infrastrukturuna sərt zərbədən əl çəkməsini istəyib. Belə bir əməliyyatın dəyəri çox yüksəkdir.
İran Parlamentinin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyası Yaxın Şərqdə İrana yaxın ittifaqın rəsmiləşdirilməsi ideyasına qayıtmağı təklif edib. Hökumət qurumlarının məlumatına görə, deputatlar artıq qondarma müqavimət paktı - Tehranla ona sadiq olan dövlətlər klubu və regiondakı “azadlıq hərəkatları” arasında kollektiv reaksiya haqqında saziş haqqında qanun layihəsi hazırlamağa başlayıblar. Təşəbbüs vahid hərbi infrastrukturun yaradılmasını və hərbi əməliyyatların əlaqələndirilməsi və manevrlərin keçirilməsi üçün tam hüquqlu operativ qərargahın formalaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu plana görə İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının məsuliyyət daşıması təklif edilir.
Son illər İslam Respublikasında “NATO tipli” ittifaq yaratmaq çağırışları tez-tez eşidilirdi, lakin son zamanlar İsraillə birbaşa qarşıdurmanın yaranması əvvəlki bütün fobiyaları gücləndirib. İran ordusunun baş komandanı, general-leytenant Əbdülrəhim Musəvi oktyabrın 7-də bildirib ki, İsrail İrana qarşı kütləvi hücuma qərar verərsə, ona əvvəlkindən daha güclü və daha dağıdıcı cavab verməyə hazırdır. Bununla belə, hərbi lider, bunun tez olmaya biləcəyini açıqlayıb. General-leytenant söz verib ki, bir müddət səbirli olmalıyıq və təmkinliliyin acısına dözməliyik, amma mütləq hərəkətə keçəcəyik".
7 oktyabr faciəsinin ildönümündə danışan İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu ölkəsinin öz maraqları perimetri boyunca apardığı hərbi kampaniyaları dirçəliş müharibəsi adlandırıb. "İranın şər oxundakı düşmənlərimizə qarşı əks-hücumumuz gələcəyimizi və təhlükəsizliyimizi təmin etmək üçün vacibdir" deyib. İsrail Müdafiə Qüvvələrinin Telegram kanalı xəbər verir ki, həmin gün İsrail hərbçiləri yenidən Beyruta hədəfli zərbələr endiriblər. “İsrail qüvvələri Hizbullahın əsas qalası olan Dahiya bölgəsinə hədəfli zərbələr endirir”, - deyə hesabatda bildirilir.
İsrail mediasının məlumatına görə, ABŞ prezident administrasiyası hazırda İrana zərbə endirmək variantları ilə bağlı Netanyahu hökuməti ilə sıx əlaqə saxlayır. Vaşinqton Yaxın Şərqdəki müttəfiqini İran ərazisinə “xüsusi hədəflərə” hücumlardan əl çəkməyə inandırır və bunun müqabilində “geniş diplomatik dəstək və əlavə hərbi yardım” daxil olan “kompensasiya paketi” təklif edir. “Biz müttəfiqimiz olan Birləşmiş Ştatlara diqqətlə yanaşır və hər zaman onu dinləməyə hazırıq. Eyni zamanda, biz İsrail vətəndaşlarını və İsrailin təhlükəsizliyini qorumaq üçün lazım olan hər şeyi edəcəyik”, - İsrail rəsmisi Kan News Corporation-a bildirib.
Qərb müşahidəçiləri indi təkcə Hizbullahın baş katibinin ləğvindən sonra rəhbərlik problemi ilə deyil, həm də Qüds Qüvvələrinin İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) tərkibində fəaliyyət göstərməsi ilə maraqlanır. Reuters xəbər verir ki, sentyabrın 27-dən sonra Livana səfər etdiyi iddia edilən Qüds Qüvvələrinin komandiri İsmayıl Qaaninin əlaqəsi kəsilib. Tehrana müxalif olan peyk telekanalları da buna diqqət yetirir.
İranın əleyhdarları ən çox ehtiyat edirlər ki, İsraillə münaqişə ətrafındakı vəziyyət İslam Respublikasını “nüvə” istiqamətində irəliləyişə sövq edəcək. Oktyabrın 5-də İranın paytaxtın cənub-şərqində yerləşən Semnan əyalətində 4,5 bal gücündə zəlzələ baş verib. Monitorinq strukturlarının məlumatına görə, ocaq 10 km dərinlikdə yerləşib. Bir sıra qərbli və israilli analitiklər bu yolla Tehranın nüvə silahının yeraltı sınağı keçirdiyi haqda versiya irəli sürməyə tələsiblər. Üstəlik, bütün fərziyyələrə görə, İran artıq tam təchiz olunmuş bomba almağa yarım addım qalmışdı.
"Bu il İranda ABŞ və İsrailə qarşı çəkindirmə doktrinasının nüvə silahı da daxil olmaqla dəyişdirilməsinin zəruriliyi və ya mümkünlüyü barədə danışanların səsləri getdikcə daha çox eşidilir, çünki köhnə çəkindirmə modeli uğursuzluğa düçar olur", - baş tədqiqatçı bildirib: “Hələlik rəsmi səviyyədə heç bir dəyişiklik baş verməyib və İran hələ də nüvə silahının əleyhinədir. Amma mənim fikrimcə, əgər İran rəhbərliyi kalibrlənmiş məhdud raket zərbələri vasitəsilə çəkindirmə qabiliyyətini bərpa etmək cəhdlərinin nəticə vermədiyi və genişmiqyaslı müharibəyə doğru daha da genişlənmə təhlükəsi olduğu barədə qərar qəbul etsə, vəziyyət kəskin şəkildə dəyişə bilər”.
Yaxın Şərq üzrə ekspert Anton Mardasovun qeyd etdiyi kimi, İsrail bir sıra uğurlu təxribat əməliyyatları həyata keçirərək, Hizbullahın təşəbbüsünü ələ keçirərək həm onun daxilində, həm də İranın təhlükəsizlik aparatında onların addımlarının gözlənilməz ola biləcəyinə dair şübhələr yaratdı. “Bu dalğada İsrail siyasi rəhbərliyi “Hizbullah”ın daha da zəiflədilməsinin təkcə mümkün deyil, həm də zərurət olduğu illüziyasına sahib ola bilər”, - ekspert qeyd edib: “Və bu, İranın şimal sərhədindən qorxmadan ona qarşı fəaliyyət üçün yer açır, çünki Hizbullah “müqavimət oxu”nun bir hissəsi olaraq ilk növbədə Tehranın özünü qorumaq üçün cəbhə rolunu oynayır”.
Onun fikrincə, Netanyahunun ABŞ-la münasibətlərdə məharətlə manevr etməsi və təhlükə vəziyyətinin ona hakimiyyətdə qalmağa davam etməsinə imkan verməsi İsrail nazirlərini öz sərhədləri üçün bütün təhdidləri neytrallaşdırmağa sövq edə bilər. "Amerikanın yeni prezidentinin seçki bəyanatlarından asılı olmayaraq, regional müttəfiqinin tərəfində müharibəyə girməkdən başqa seçimi olmayacaq", - Mardasov etiraf edib: “Yeri gəlmişkən, bu, İsrailin davranışının təhlili ilə bağlı əsas problemdir: belə görünür ki, Netanyahunun fəaliyyətində çoxlu taktiki çoxistiqamətli hərəkətlər var, lakin bunun sadəcə bir görünüş olması təhlükəsi var və bunun arxasında real strateji İrana zərbə endirməyi planlaşdırır”.
İsrail, təbii ki, İranın müxalif qüvvələr yaratmaq strategiyasını dayandırmalı idi, lakin yəhudi dövlətinin fəaliyyəti çox təhlükəlidir. İsrail yəqin ki, İranın daxilində İİKK və Ali Rəhbərin hərəkətlərinə qarşı müxalifətin olması faktına arxalanır. Neft infrastrukturuna hücumların mübadiləsi davam edərsə, İran çətin ki, Hörmüz boğazını bağlaya bilər, çünki o, özü bu nəqliyyat arteriyasından istifadə edir. Xammalın qiymətlərindəki sıçrayış hətta Donald Tramp üçün faydalı ola bilər, çünki İsrail onu bu günə inandıra bilər. Ancaq bu hərəkətlərin çox gözlənilməz dönüşləri var. İranın nüvə obyektlərinə zərbənin yalnız müvafiq silahlar əldə etməsini sürətləndirə biləcəyindən başlayaraq, regionda praqmatik əməkdaşlıq üçün mövcud əhval-ruhiyyəni nəzərə alsaq, eskalasiya dərinləşdikdən sonra diplomatiya oynamağın son dərəcə çətin olacağı faktı ilə bitir.
V.VƏLİYEV