Bu, Türkiyənin Qərbdən narazılığını əks etdirir
Türkiyənin BRİCS-ə üzv olmaq üçün müraciət etməsi Ərdoğanın Qərbdən narazılığını əks etdirir. Ekspertlərin fikrincə, Ankara qeyri-qərb dövlətləri ilə münasibətləri gücləndirməyə yönəlmiş strategiya seçib, ABŞ hegemonluğu isə zəifləyir. Türkiyənin BRİCS-ə üzv olmaq istəyi Ərdoğanın Qərbdən narazılığını əks etdirir. Prezident Rusiya və Çin kimi qeyri-qərb gücləri ilə əlaqələri gücləndirməyə çalışır. Sentyabrın 2-də məlum olub ki, Türkiyə BRİCS-ə üzv olmaq üçün rəsmi ərizə verən ilk və yeganə NATO üzvü olub. Rusiya, Çin, Braziliya, Hindistan və Cənubi Afrikanın liderlik etdiyi BRİCS-də Rusiya və Çin prezidentləri Vladimir Putin və Si Cinpin üstünlük təşkil edir. Keçmiş türk diplomatlarından biri Newsweek-ə bildirib ki, Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın istəyi Qərbdə və Avropa Birliyində yığılmış “məyusluq”la diktə edilib.
İstanbulda fəaliyyət göstərən EDAM analitik mərkəzinin rəhbəri Sinan Ülgen isə deyib ki, bu, Ankaranın Qərbi əvəz etmək strategiyası deyil, ABŞ-ın hegemonluğunun zəiflədiyi bir vaxtda qeyri-Qərb gücləri ilə münasibətləri gücləndirmək strategiyasıdır. Qurucu ölkələrin - Braziliya, Rusiya, Hindistan və Çin adlarının ilk hərflərindən yaranmış BRIC idi. Qurum əvvəlcə sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatlar üçün investisiya imkanları tapmaqla məşğul idi. BRIC-in ilk sammiti 2006-cı ildə baş tutub və təşkilat tezliklə rəsmi geosiyasi bloka çevrilib.
2010-cu ildə Cənubi Afrika BRIC-ə qoşuldu, bundan sonra qrup BRICS adını daşımağa başladı. Bu blok ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, Fransa, Almaniya, İtaliya və Yaponiyanın daxil olduğu yeddi aparıcı iqtisadi inkişaf etmiş ölkənin qeyri-rəsmi birliyi olan G7-yə qlobal alternativ kimi qiymətləndirilir. Avropa İttifaqı "siyahıya daxil olmayan üzvdür". 2023-cü ilin avqustunda Yohannesburqda keçirilən BRİCS sammitində altı ölkə təşkilata üzv olmaq üçün dəvət aldı: Argentina, Misir, Efiopiya, İran, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ). Bu, BRİCS-in qlobal iqtisadi səhnədə G7-nin üstünlüyünə meydan oxumaq və inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlarla əlaqələri gücləndirmək istəyini əks etdirir.
Argentina yeganə ölkədir ki, BRİCS-ə üzv olmaq dəvətini rəsmən rədd edib. Səudiyyə Ərəbistanı hələ də tərəddüd edir və nə vaxtsa bu dəvəti qəbul edə bilər, lakin hələlik BRİCS-in fəaliyyətlərində dəvət olunmuş ölkə kimi iştirak edir. Qalan dörd dövlət 2024-cü il yanvarın 1-də təşkilata qoşulub. BRİCS Yer səthinin təxminən 30%-ni və planet əhalisinin 45%-ni təşkil edir. BRİCS-ə qoşulmaq nəhayət, ən problemli üzv olan Türkiyə ilə NATO arasında münasibətləri poza bilər. Türkiyə NATO-nun şərq cinahını Sovet təcavüzündən qorumağa kömək edəcəyi ümidi ilə 1952-ci ildə, Soyuq Müharibənin ən qızğın çağında alyansa qəbul edilib. Yarısı Avropada, yarısı Asiyada olan bu ölkə tez-tez NATO siyasətləri ilə razılaşmayıb. Amma Ərdoğan hakimiyyətə gələndən – əvvəl baş nazir, sonra isə prezident kimi – Türkiyə ardıcıl olaraq Qərbin hədəflərinə zidd olan taktiki və xarici siyasət məqsədləri həyata keçirib.
Türkiyənin NATO-dakı yerinin strateji səbəblərdən etibarlı olduğuna əmin olan Ərdoğan inadla öz məqsədlərinə nail oldu. Türkiyə, həmçinin Ərdoğanın terrorçu hesab etdiyi kürd qüvvələrinə verdiyi dəstəyə görə Suriyada ABŞ-a daim meydan oxuyur. Daha sonra Ərdoğan Rusiyanın S-400 zenit-raket komplekslərinin tədarükü ilə bağlı müqavilənin imzalandığını elan edəndə Amerikanın beşinci nəsil F-35 gizli qırıcılarının alınması ilə fiasko yaşandı. Amerikanın sərt etirazlarına və sanksiya təhlükəsinə baxmayaraq, Türkiyə Rusiyadan zenit-raket kompleksinin ilk partiyasını 2018-ci ilin iyulunda alıb. Bu, ABŞ-la F-35-lə bağlı razılaşmanı qeyri-mümkün edib. S-400 xüsusi olaraq F-35 kimi gizli qırıcılarla mübarizə üçün nəzərdə tutulub. Ankara hər ikisini əldə etsə, o zaman Türkiyədə S-400 müqaviləsini müşayiət edən rusiyalı mütəxəssislər Amerika qırıcılarının qabaqcıl texnologiyaları ilə tanış ola biləcəkdilər. Buna görə də Ərdoğanın Rusiyadan S-400 raket sistemlərini almaqda israrlı olduğu aydınlaşdıqda, Vaşinqton F-35 müqaviləsini ləğv etdi.
Türkiyənin S-400 alması Rusiyanın Yaxın Şərqdə təsirinin artması ilə nəticələndi. Hər bir sonrakı NATO əməliyyatı Türkiyədə rus komplekslərinin olmasını nəzərə almalı idi - bu, Putinin çox xoşuna gələn Qərb alyansına dağıdıcı təsir göstərdi. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan 1 dekabr 2023-cü il, cümə günü Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Dubay şəhərində BMT-nin COP28 İqlim Sammitinin plenar iclasında çıxış etdi. Putin Türkiyənin BRİCS-ə qoşulmaq təklifinə sevinməyə bilməzdi. Ərdoğan hesab edir ki, BRİCS üzvlüyünün əlavə məhsulu onun son diplomatik səylərinin - İsraili qeyri-qanuniləşdirməyə və sabitliyi pozmağa yönəlmiş yeni İslam alyansının yaradılmasının təsdiqi olacaq. Aydındır ki, 2022-ci ilin aprelində İsrailə qarşı “cazibədar hücum” sadəcə maskalanma idi. Həmin vaxt onun ABŞ-la münasibətlərini yaxşılaşdırmağa ciddi ehtiyacı var idi.
“İsrail ekspansionizminə qarşı həmrəylik”
Sentyabrın 7-də İstanbulda çıxış edən Ərdoğan deyib: “İsrailin təkəbbürünü, quldurluğunu və terrorunu dayandıra biləcək yeganə addım İslam ölkələrinin ittifaqıdır”. O, Türkiyənin Misir və Suriya ilə bağlı atdığı yeni addımların “artan ekspansionizm təhlükəsinə qarşı həmrəylik xətti” formalaşdırmaq məqsədi daşıdığını vurğulayıb. Misir, təbii ki, artıq BRİCS-in üzvüdür. Onlarla ölkə BRICS-ə qoşulmaqda maraqlı olduğunu bildirib. Onların arasında Əlcəzair, Banqladeş, İndoneziya, Nigeriya və Pakistan kimi Türkiyənin çağırdığı anti-İsrail ittifaqının bir çox potensial tərəfdarları var.
Ərdoğanın İsrailin "ekspansionizmindən" qorxması, ehtimal ki, dörd ərəb ölkəsinin ilk şərt olaraq Fələstin dövlətinin yaradılmasını tələb etmədən İsraillə münasibətlərini normallaşdırdığı bir sıra müqavilələr seriyası olan İbrahim razılaşmaları ilə bağlıdır. BƏƏ də onlardan biridir. İsraillə münasibətləri normallaşdırmaq üçün ABŞ-la danışıqlar aparan Səudiyyə Ərəbistanı 2024-cü il yanvarın 1-dən BRİCS-ə üzv olmağa dəvət olunub. O, hələ rəsmi olaraq bu təşkilata qoşulmayıb və hələ də düşünür. Ərdoğan Qərbi Həmas ilə 2023-cü il oktyabrın 7-də başlayan münaqişədə İsraili dəstəklədiyinə görə tənqid edir. Sonradan bir çox Qərb ölkələrinin İsrailin Qəzza zolağındakı hərbi əməliyyatlarını pisləməsi onu sakitləşdirməyib. Ərdoğan həmçinin İsraili bir sıra peycer və telsiz bombalarından sonra Qəzzadakı müharibəni Livana yaymaqda ittiham edib.
Türkiyə Rusiyanın Ukraynada keçirdiyi xüsusi hərbi əməliyyata birmənalı yanaşmır. Lakin NATO-nun digər üzvlərindən fərqli olaraq, Kremlə qarşı sanksiyalar tətbiq etməyib. Ərdoğan Moskvanı qıcıqlandırmaq əvəzinə, Rusiya ilə Ukrayna arasında vasitəçi kimi çıxış etməyə hazır olduğunu bildirir. O, həmçinin Qara dəniz limanlarından Ukrayna taxılının çıxarılmasına və Soyuq Müharibədən bəri Moskva ilə Vaşinqton arasında ən böyük məhbus mübadiləsinə vasitəçilik edib. "Türkiyə Şərq və Qərblə münasibətlərini eyni zamanda yaxşılaşdırsa, güclü, firavan, prestijli və təsirli ölkəyə çevrilə bilər. İstənilən başqa yanaşma Türkiyəyə xeyir verməyəcək, ancaq zərər verəcək", - Ərdoğan sentyabrın 1-də deyib: “Bəzilərinin iddia etdiyi kimi, bizim Avropa İttifaqı və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) arasında seçim etmək lazım deyil, əksinə, həm bu təşkilatlarla, həm də digər təşkilatlarla münasibətlərimizi qarşılıqlı faydalı əsasda inkişaf etdirməliyik”.
İstanbulda danışıqlarda “lobbi” barmağı
Prezident Ərdoğanın sözlərinə görə, İstanbulda Ukrayna ilə bağlı danışıqların uğursuz nəticələnməsində əsas günahı “lobbilər”də axtarmaq lazımdır. Buna baxmayaraq, Türkiyə münaqişənin daha da dağıntılara səbəb olmaması üçün mümkün qədər tez bir zamanda sona çatdırmaq üçün əlindən gələni etməyə davam edəcək. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Assambleyasının 79-cu sessiyasında iştirak etmək üçün Nyu-Yorka səfər edən Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan ABŞ-da fəaliyyət göstərən bəzi beyin mərkəzlərinin nümayəndələri ilə dəyirmi masada çıxış edib.
Prezident Ərdoğan beynəlxalq beyin mərkəzlərinin aparıcı nümayəndələri ilə görüşməkdən məmnun olduğunu, qlobal və regional hadisələrə, eləcə də Türkiyənin xarici siyasəti nöqteyi-nəzərindən çağırışlara qısa nəzər salmaq istədiyini bildirib. O qeyd edib ki, Türkiyənin əsas prinsipləri dostluğu gücləndirmək, fikir ayrılıqlarını azaltmaq və sülhü təmin etməkdir. Onun sözlərinə görə, Ankara beynəlxalq hüquqa, dövlətlərin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət edilməsini əvəzsiz şərt hesab edir və müasir dünyada bu prinsiplərə hər zamankindən daha çox ehtiyac var.
Ərdoğanın sözlərinə görə, qlobal çağırışlar, onlarla mübarizədə çətinliklər və qeyri-müəyyənliklər, regional münaqişələr və humanitar böhranlar göz qabağındadır. Demək olar ki, hər gün yeni böhranlar və yeni münaqişələrlə üzləşirik. Türkiyə lideri qlobal sistemin, xüsusilə də BMT-nin daha ədalətli və təmsilçi olmasına ehtiyac olduğunu da vurğulayıb. "Hər dəfə böhran vəziyyətində acı həqiqətin şahidinə çevrilirik. Bir yanda insanlığın ümumi ağlını və vicdanını, qərarlarını əks etdirən BMT Baş Assambleyası var. Digər tərəfdən 5 imtiyazlı ölkə var. Təhlükəsizlik Şurasında qəbul edilən hər bir qərara veto qoymaq hüququna malik olan beş ölkə uzun illər həll olunmamış qalmağa məhkum olan hər bir problemdə öz özbaşınalıqlarına, öz maraqlarına və maraqlarına əsaslanaraq, Baş Assambleyada yüzlərlə dövlətin iradəsinə məhəl qoymur. Mən “beşdən böyük dünya” dedikdə, hər kəs BMT-nin islahatlara ehtiyacı olduğunu qəbul edir, lakin getdikcə disfunksiyalı olan BMT sisteminin yükü buna meyl göstərir. Münaqişə bölgələrindəki mülki vətəndaşlar və aclıqla mübarizə aparan məzlumlar, yəni ən çox bu islahat üçün hər yerdə və hər fürsətdə çağırış etməyə davam edəcəyik” deyən Ərdoğan həmçinin qeyd edib ki, bu mövzu onun Gələcək Sammit proqramındakı çıxışının əsasını təşkil edəcək.
Yaxın Şərq narahatlığı
Türkiyə prezidenti xatırladıb ki, ötən il oktyabrın 7-dən ölkəsi Qəzza zolağında baş verən qətliamları ürək ağrısı ilə izləyir. Ərdoğan deyib ki, İsrailin hücumları nəticəsində həlak olan 41 mindən çox Qəzzalı mülki vətəndaşın üçdə ikisi qadın və uşaqlardır. “Qəzzada sözün tam mənasında humanitar fəlakət var”, - deyən Türkiyə prezidenti, “Qəzzada 1,9 milyon insan su ehtiyatlarının 70 faizini, tibb müəssisələrinin 75 faizini itirib, 150 min yaşayış binası qismən və ya tamamilə dağılıb, 200 mini qismən dağılıb, hepatit, poliomielit, dizenteriya kimi xəstəliklər dəhşətli həddə çatıb”.
Rəcəb Tayyib Ərdoğan insanların təcili ehtiyac duyduğu yardımın yalnız dörddə birinin Qəzzaya girməsinə icazə verildiyini vurğulayıb. Onlar yerli əhalini təkcə bombalarla deyil, aclıq, dərman və su çatışmazlığı ilə də məhv etməyə çalışırlar. İndi prioritet dayanıqlı atəşkəs və maneəsiz humanitar yardım axınını təmin etməkdir: “İsrail hökuməti müharibəni regionda genişləndirmək üçün hər cür imkandan istifadə etməyə çalışır beynəlxalq ictimaiyyət İsrailə təzyiqi artırır”.
“Mübarizə bütün regionun təhlükəsizliyi naminə aparılır”
Türkiyə lideri qeyd edib ki, Rusiya-Ukrayna münaqişəsi bütün dünyanın gözü qarşısında böyük humanitar faciəyə çevrilib. “Biz hərbi əməliyyatların əvvəlindən ədalətli sülhə nail olmaq üçün səylər göstərmişik və edirik” deyə xatırladıb: “İstanbulda aparılan danışıqlar Türkiyənin aktiv rolunun uğurunu təsdiqlədi, lakin bəzi lobbilər bu səylərin öz məqsədlərinə çatmasını istəmədilər. Hər halda, biz “hərbi münaqişənin daha da böyük dağıntılara səbəb olmadan başa çatması üçün mümkün olan hər şeyi edirik və edəcəyik”.
Ərdoğan xatırladıb ki, Azərbaycan və Ermənistanla birlikdə Cənubi Qafqazda daimi sülh və sabitliyin hökm sürməsi imkanı əldə edilib. Balkanlarda konstruktiv diplomatiya və Yaxın Şərqə sülh və sabitlik gətirmək təşəbbüsləri vasitəsilə Türkiyə regional rolunu gücləndirib. "Qonşularımızın - Suriya və İraqın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməklə yanaşı, bu iki dövlətin ərazisindən ölkəmizə gələn hər cür təhdidlərə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparırıq. Bizim mübarizəmiz Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK) kimi terror təşkilatlarına qarşıdır. , Demokratik Birlik Partiyası (PYD), Xalq Müdafiə Birlikləri (YPG), İŞİD, Fətullahçı Terror Təşkilatı (FETÖ) təkcə Türkiyənin deyil, bütün regionun təhlükəsizliyini təmin etməyi qarşısına məqsəd qoyub”.
“Türkiyə NATO-nun ən güclü müttəfiqlərindəndir”
“Son vaxtlar Türkiyə-Amerika münasibətlərindəki müsbət ab-havadan məmnunuq”, - deyə Ərdoğan bildirib. O xatırladıb ki, iki ölkə arasında münasibətlərin hərtərəfli müzakirə edildiyi strateji mexanizmin sonuncu iclası bu ilin martında Vaşinqtonda baş tutub. Bu görüş terrorla mübarizədən müdafiə sənayesinə, enerjidən iqlim və ətraf mühit məsələlərinə qədər yeni məsləhətləşmə mexanizmləri yaratdı.
Keçən il ticarət dövriyyəmiz 30 milyard dolları keçsə də, biz bu rəqəmi 100 milyard dollara çatdıra biləcəyimizə inanırıq PKK, PYD, YPG və FETÖ-yə verilən dəstəyin sona çatması NATO müttəfiqimiz Amerikanın Türkiyəyə qarşı tətbiq etdiyi tədbirlər və müdafiə sənayesindəki məhdudiyyətlərin də sanksiyaların güvən hissinə mənfi təsir göstərdiyi açıqdır “Amerikanın Düşmənlərinə Sanksiyalar Yoluyla Qarşı Mübarizə Aktı”na uyğun olaraq və Türkiyənin F-35 proqramından kənarda qalması müttəfiqlik ruhuna ziddir”, – deyə Ərdoğan bildirib.
Ərdoğan həmçinin ABŞ Konqresinin müdafiə ixracı üçün lisenziyalar üçün müraciətlərə daha tez baxmasının məqsədəuyğun olacağına inandığını bildirib. Türkiyə lideri çıxışını belə yekunlaşdırıb: “Bütün dünya kimi biz də noyabrın 5-də ABŞ-da keçiriləcək prezident və Konqres seçkilərini diqqətlə izləyirik. Kimin prezident olmasından asılı olmayaraq, Amerikaya baxışımız və yüksək səviyyəli dialoqumuz davam edəcək. Türkiyə NATO-nun ən güclü müttəfiqlərindən biridir, eyni zamanda, biz Qərb dünyası ilə əməkdaşlığı inkişaf etdirərkən, güclənməkdə qərarlıyıq, Şanxay əməkdaşlıq təşkilatı, BRİCS və ASEAN kimi təşkilatlarla dialoqun əsasını təşkil edirik -ölkəmizin maraqlarına əsaslanan mərkəzçi yanaşma mövqeyindəyik”.
V.VƏLİYEV