Son iki yüz ildə arzularda, yaddaşlarda yaşayan Türk birliyi - Turan tarixin iradəsi, taleyin hökmü ilə bahar gülləri kimi yavaş-yavaş çiçəklənməkdədir. Türk birliyi - Turan da idealar kimi ölmür, bu arzunun həyata keçəcəyinə hər birimiz inanırıq. Türk Birliyinin sərhədləri bəllidir: Dərbənddən Göyçəyə və İrəvana, Bakıdan Təbrizə və Həmədana. Daha geniş sərhədləri: Mancuriyadan - Macarıstana, Sibirdən, Altaydan ta İtil (Volqa) çayı boyunca böyük ərazilər Turan yurdudur. Bu, ədalətli qoca tarixin hökmünə tabe olan məsələdir.
Hunlar, avarlar, uyğurlar, xəzərlər, qıpçaqlar, karluqlar, sabarlar, bulqarlar, uzlar, xalaclar, başqırdlar, tuvalar, xanaslar, saklar, altaylar, şorlar, çuvaşlar, kamasinlər, qarapapaqlar, tofalar, yukagirlər, barabinlər, kumuqlar, qaraqaylar, balkarlar, noğaylar, tamarlar, qaqauzlar, qaraimlər, urumlar, annaqilər, özbəklər, qazaxlar, türkmənlər, qırğızlar, nanaylar kimi adlandırılan Türk milləti təqribən 40 yerə bölünüb, 40 ad altında dünyanın hər ucundakı öz ata-baba torpaqlarında, doğma yurdlarında assimilyasiya olunmamaq üçün mücadilə edirlər. Dillərini, yazılarını, keçmişini qorumaq, gələcəyini qurmaq savaşındadırlar. Bu gün fərqli sərhədlərlə əhatələnsələr də kənar müdaxilələrdən hələ də qurtula bilməyiblər, özünü toparlamaq, özünü dərk etmək, özünə qayıtmaq, kimliyini anlamaq və birləşmək, bir olmaq istəyini gerçəkləşdirə bilməyiblər. XXI yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq birliyin ilk addımlarını atmağa çalışıblar və nəhayət bunu bacarıblar. Bu gün Türk Dövlətləri Birliyi dünyada güc mərkəzi kimi formalaşmağa başlayır.
Vahid əlifba, bu necə olmalıdır?
Türk dünyasının liderləri oktyabrın 24-də Bişkekdə Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) növbəti sammitində bir araya gələcəklər. Təşkilatın mövcudluğunun 15 illiyini qeyd edən görüş əlamətdar olacağını vəd edir. Əməkdaşlığa yeni təkan verəcək Hökumət Başçıları və TDT-nin Vitse-Prezidentləri Şurasının yaradılması planlaşdırılır. Dərnəyin üzvləri latın əlifbasına əsaslanan ortaq türk əlifbasına keçidlə bağlı qərar qəbul etməli və bir gün əvvəl TDT ölkələrinin komissiyası tərəfindən təsdiqlənməlidir. Bunun ardınca dilin unifikasiyası baş verəcək. Türkiyə türk dünyası ölkələrini öz ətrafında cəmləşdirərək burada əsas rol oynayır.
Bir il əvvəl Qazaxıstanın Türküstan şəhərində keçirilən TDT sammitində Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan vahid əlifbanın tezliklə yaradılmasının vacibliyini vurğulamışdı. O, bu addımı türk dövlətlərinin birləşməsinin tərkib hissəsi adlandırıb və çağırışlar qarşısında “birlikdə qalmağın” zəruriliyini vurğulayıb. TDT ölkələri arasında əməkdaşlıq mədəni və linqvistik aspektlərdən çox-çox kənara çıxır. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, o cümlədən enerji sektorunda fəal inteqrasiya mövcuddur. Sentyabrın 16-da Bişkekdə keçirilən TDT ölkələrinin energetika nazirlərinin dördüncü iclası Türk Dünyasının 2040-cı ilə qədər İnkişaf Konsepsiyasının çərçivəsində ölkələrin enerji təchizatının sabitliyini və davamlılığını təmin etmək əzmini təsdiqləyib. İclas iştirakçıları “yaşıl” dəhlizlərin yaradılmasının vacibliyini vurğulayaraq, ölkələr arasında enerji transferinin təşkilində irəliləyişin olduğunu qeyd ediblər.
Təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq da sıxlaşır. Sentyabrın 6-da Çolpon-Atada TDT ölkələrinin Daxili İşlər Nazirləri Şurasının ilk iclası keçirilib. TDT ölkələri birgə hərbi təlimlər keçirir və hərbi-sənaye kompleksini inkişaf etdirir, Türkiyə isə Mərkəzi Asiya ölkələrinə hərbi texnika və silah tədarükçüsü kimi lider mövqe tutur. Mədəni və iqtisadi əlaqələrin inkişafı ilə yanaşı, əslində TDT-nin regionda nüfuzunu gücləndirmək üçün hər cür imkanlar öyrənilir. Vahid əlifbaya keçid Türk birliyinin mövcudluğunu gücləndirmək vəzifəsini sadələşdirən güclü bir vasitə olacaq.
Əlifba dəyişikliyini həyata keçirmək üçün TDT-nin üzvləri - Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə və Özbəkistan xüsusi komissiya yaradıb və Türk Akademiyasının köməkliyi ilə ortaq türk əlifbasını hazırlayıb təsdiq ediblər. İndi bu ölkələr öz milli əlifbalarını təsdiq edilmiş vahid əlifba ilə sinxronlaşdırmalıdırlar. TDT müşahidəçiləri - Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kipr Türk Respublikası təşkilatın qəbul etdiyi qanunlardan tövsiyə kimi istifadə edə bilərlər.
TDT üçün hazırlanmış yeni türk əlifbasında 34 hərf var. Komissiyanın üzvü, Bakı Dövlət Universitetinin ümumi dilçilik kafedrasının müdiri Nizami Cəfərov əmin edir ki, qəbul edilmiş ortaq türk əlifbası ilə iştirakçı ölkələrin əlifbaları arasında fərqlər əhəmiyyətsizdir və asanlıqla aradan qaldırıla bilər. “Burada heç bir böyük problem yoxdur. Ən böyük problem qazaxların və qırğızların latın əlifbasına nə vaxt keçəcəkləridir”, - deyə o vurğulayıb.
Bir çox postsovet respublikalarında kiril əlifbasından latın əlifbasına keçid prosesi artıq başa çatıb. Azərbaycanda və Türkmənistanda 1990-cı illərin birinci yarısında kiril əlifbasından imtina edilib. Özbəkistan 2023-cü ilin yanvarından nəhayət ki, latın əlifbasına keçib. Bu vaxta qədər respublikada paralel olaraq iki əlifbadan istifadə olunurdu. Qazaxıstanda latın əlifbasına keçid 2017-ci ildən planlaşdırılırdı və 2025-ci ilə qədər bu prosesin başa çatması nəzərdə tutulurdu. Lakin prezident Qasım-Jomart Tokayev bu prosesi dəstəkləyərək səhvlərə yol verməmək üçün latın əlifbasının tətbiqinə tələsməməyi tövsiyə edir.
Və yalnız Qırğızıstan kiril əlifbasından istifadə etməyə davam edir. Respublikada latın əlifbasının tətbiqi məsələsi iki dəfə qaldırılıb - alimlər 1928-ci il türk əlifbasının əsas götürülməsini təklif edirlər. Parlament üzvləri bu prosesi sürətləndirmək qərarına gəliblər, lakin prezident Sadır Caparov ölkənin əlifbanı dəyişməyə hazır olmadığını deyərək onları dayandırıb. “Dövlət dilini kiril əlifbasında düzgün, səriştəli səviyyədə bilməyi təmin etmədən latın əlifbasına keçiddən söhbət gedə bilməz”, - deyə Caparov vurğulayıb.
Orta Asiyanın bütün türk dövlətlərinin 2026-cı ilə qədər latın qrafikasına keçməsi ehtimalı kifayət qədər yüksəkdir. Bu tarix əlamətdardır: Bakıda birinci Ümumittifaq Türkoloji Qurultayın 100 illiyi qeyd olunacaq. Ekspertlər deyirlər ki, Ankara geridə qalanlarla “işləyəcək” və bunun üçün kifayət qədər üsulları var. Vahid türk əlifbasına keçid təkcə yazı deyil. Bu, ilk növbədə cəmiyyətin ideologiyası, siyasəti, humanitar və sosial səviyyəsidir. Və nəhayət, bu, Türk dövlətləri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən yumşaq güc elementidir.
Qeyd edək ki, Türk dövlətlərinin birliyi üçün vahid türk əlifbasının tətbiqi vacibdir. Bu sözləri Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Qazaxıstanın paytaxtı Astanada Türk Dövlətləri Təşkilatının Dövlət Başçıları Şurasının 10-cu Zirvə Toplantısında çıxışı zamanı deyib. "Birliyimiz üçün dil və ortaq əlifba önəmlidir. Bu məsələdə prezidentlərin dəstəyi vacibdir. Ali Təhsil Şurasımız bu istiqamətdə öz təkliflərini TDT katibliyinə məruzə edib. Ümid edirik ki, bu təkliflər yüksək qiymətləndiriləcək”, - deyə R.T. Ərdoğan əlavə edib.
Bu ilin 9-11 sentyabr tarixlərində Bakıda Beynəlxalq Türk Akademiyası və Türk Dil Qurumu tərəfindən təşkil olunan "Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası"nın üçüncü iclası öz işini uğurla başa çatdırıb. Türk Dövlətləri Təşkilatı tərəfindən təsis olunmuş Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası 34 hərfdən ibarət Ortaq Türk Əlifbasını qəbul edib. Türkiyənin Türk Mədəniyyətini Araşdırma İnstitutunun rəhbəri, məşhur professor Ahmet Bican Ercilasun bunu çox önəmli tarixi hadisə adlandırıb: "Ortaq Türk Əlifbasının qəbulu uzun illər boyunca çəkilən zəhmətin uğurlu nəticəsidir. 1991-ci ilin noyabr ayında İstanbulda Marmara Universitetinin təşkil etdiyi beynəlxalq simpoziumda bu məsələ geniş şəkildə müzakirə edildi və 34 hərfdən ibarət Ortaq Türk Əlifbası layihəsi qəbul olundu. Bu əlifbanın "tək səs üçün tək hərf kimi" prinsipləri var idi. İkincisi, 34 hərfin hamısından istifadə məcburi deyildi, hər türk xalqı özünə uyğun olanları bunun içərisindən götürə bilərdi. Amma hərf sayı 34-ü keçməməli idi. Bunu ilk qəbul edən və latın əlifbasına keçən ilk ölkə Azərbaycan oldu. 1993-cü ildə Türkmənistan ilə Özbəkistan da əlifbaları dəyişdirdi, ancaq orada qəbul edilmiş 34 hərfdən kənara çıxmalar çoxdur”.
Son tədbirin əvvəlkindən fərqi onun Beynəlxalq Türk Akademiyası və Türk Dil Qurumu, eyni zamanda Türk Dövlətləri Təşkilatı tərəfindən keçirilməsi, orada bütün qardaş ölkələrin nümayəndələrinin iştirakıdır. Yəni ortada təşkilatda təmsil olunan bütün üzv dövlətlərin ortaq iradəsi, qərarı var. Bu, fəaliyyətin daha da sürətlənməsinə gətirib çıxarır. Dil məsələsi türk dünyasının birliyi, bütün sahələrdə inteqrasiyası və beynəlxalq səviyyədə tanınmada xüsusi rol oynayır. Hələ yolun başındayıq, görüləcək çox iş var. Böyük türk adını İsmayıl bəy Qaspıralının bizə miras qoyduğu "Dildə, fikirdə, işdə birlik" formulunu gerçəkləşdirmək üçün durmadan çalışmaq lazımdır.
V.VƏLİYEV