Ailə böyüklərin və uşaqların qarşılıqlı əlaqədə olduğu və bir-birinə təsir etdiyi qurumdur. Bu qurum uşağın fiziki, əqli və sosial sahələr kimi bir çox sahədə inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərir. Bu səbəbdən valideyn-övlad münasibətləri əsas etibarilə ana və atanın rəftarından təsirlənir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Valideyn münasibətləri tələbkar və avtoritar münasibət, sərbəst və həddindən artıq yumuşaq münasibət, qeyri-sabit /qərarsız münasibət, qoruyucu münasibət, laqeyd/rəddedici münasibət, arxayınlaşdırıcı, dəstəkləyici/demokratik münasibət kimi təsnif edilir.
Tələbkar və avtoritar valideynlik münasibətlərində uşaq daimi təzyiq altındadır. Onun etdiyi hər davranış qiymətləndirilir və tənqid olunur. Sevgi və diqqət o zaman verilir ki, uşaq onların istədiyi kimi davransın. Uşaqdan öz yaşından və inkişafından kənar yetkinlik və müvəffəqiyyət gözlənilir. Uşağın istəklərinə, hisslərinə, düşüncələrinə çox əhəmiyyət verilmir.
Valideynlərin uşağı daim tənqid etməsi uşağı utancaq edir. Bu zaman onda atdığı hər addımda səhv etmək qorxusu ola, həmçinin istəklərini ifadə etməyən utancaq davranışlar göstərə bilər. Bu münasibətlə böyüyən uşaqlar problemlərin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Çünki uşaqlara davamlı olaraq nə etməli və ya etməməli olduqlarını söyləyirlər. O, fərqli problemlə qarşılaşdıqda və ailə üzvləri onu müşayiət etmədikdə, çaxnaşmaya və problemi həll etməkdə çətinlik çəkə bilər. Bütün bunlara görə o, özünə inamsızlıq yaşayar.
Özünü dəyərsiz və sevilməmiş hiss etmək, daim cəza qorxusu, məsuliyyətdən qaçmaq, güclülərin tərəfinə keçmək, göstərişlərə həddən artıq açıq olmaq da zalım və avtoritar valideynlik münasibəti ilə böyüyən uşaqlarda müşahidə olunur.
Sərbəst və həddindən artıq tolerant valideynlik münasibətləri
Bu münasibətin ümumi olduğu ailələrdə uşaqların istəkləri demək olar ki, hər şəraitdə yerinə yetirilir. Uşaqların pis rəftarlarına elə dözürlər ki, onlara bu səhvləri görməyə icazə verilmir. Demək olar ki, nizam-intizam hissi də məhv olur. Ailələr uşaqlarının bir çox davranışlarına icazə verir və məhdudiyyətlər qoymaqda demək olar ki, təsirsizdirlər.
Liberal və həddindən artıq tolerant valideyn münasibəti ilə böyüyən uşaqlarda məsuliyyətsiz davranışlar tez-tez müşahidə olunur. Eqoizm, itaətsizlik, ərköyünlük, ictimai əlaqələrə girməkdə çətinlik çəkmək, zəiflik, başqalarını istədiklərini etməyə məcbur etmək, başqalarından istifadə etmək kimi davranışlar da müşahidə oluna bilər.
Ailə üzvləri uşağın istəyini yerinə yetirdiyi üçün uşaq bu vəziyyəti ümumiləşdirir. Ailəsindən kənar fərdlərin istədiklərini edəcəklərinə və ya istədikləri hər şeyin yerinə yetiriləcəyinə inanırlar. Amma faktlar başqadır. Uşaq kənar mühitə addım atdıqda işlərin evdəki kimi olmadığını görür və məyus olur. Bəzən istəkləri olmadığı üçün qabıqlarına çəkilirlər. Bu vəziyyət uşaqların dostluq münasibətlərində də özünü göstərir.
Sosial münasibətlərində istədikləri hər şeyin yerinə yetirilməsini, dostlarının da istədikləri kimi davranmasını gözləyirlər. Bu eqoist xüsusiyyət həm də dostluqda problemlər yaradır və digər uşaqların onları kənarlaşdırmasına səbəb ola bilər.
Bu münasibətlə valideynlərə tövsiyəmiz odur ki, uşağın hüquqlarına, rollarına və azadlığına hörmət etsinlər, onlara məsuliyyətli olmaq imkanı versinlər, məhdudiyyətlər qoysunlar.
Qətiyyətsiz valideynlik münasibətlərində özbaşına və dəyişkən təcrübələr diqqəti cəlb edir. Ailələr bəzən övladlarına həddindən artıq dözümlü yanaşsa da, bəzən onları sərt şəkildə cəzalandırır.
Müşahidə edirik ki, valideyn münasibətinin qeyri-sabit və qətiyyətsiz olduğu ailələrdə valideynlər arasında fikir ayrılıqları olur. Zaman-zaman ər-arvad arasında ixtilaf olan və ya böyük ailə kimi yaşayan ailələrdə tutarsız və qətiyyətsiz valideyn münasibəti müşahidə oluna bilər.
Bu münasibətlə böyüyən uşaq nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu bilmir. Uşaq qeyri-sabit və uyğun olmayan şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin yaranmasına səbəb olan ziddiyyətli davranışlar nümayiş etdirə bilər. Bundan əlavə, valideynlərin nüfuzuna məhəl qoymamaq, özünə və cəmiyyətə qarşı hörmətsiz münasibət də müşahidə oluna bilər.
Valideynlərin uşaq tərbiyəsi və nizam-intizamı mövzusunda qərarlı olması və ortaq qərarlar verə bilməsi çox vacibdir. Beləliklə, təhsil və nizam-intizamda birlik yaranacaq, uşaq özünə və ətrafına faydalı olan qayda və davranışları daha tez öyrənəcək.
Qoruyucu valideynlik
Qoruyucu valideynlik münasibəti uşağa əlavə qayğı və yardımı əhatə edir. Həddindən artıq qorunma və nəzarət uşaq üzərində üstünlük təşkil edir. Ana və atada daimi narahatlıq var. Ailələr uşaqların başına pis bir şey gələcəyindən narahat olduqları üçün nəzarətedici və qoruyucu yanaşmalar qəbul edirlər. Bütün bu davranışlar əvvəlcə uşaq haqqında düşünmək və uşağın xeyrinə hərəkət etmək kimi qəbul oluna bilər, lakin uşaqların müstəqil fəaliyyət göstərməsinin qarşısı alınır.
Həddindən artıq qoruyucu və şişirdilmiş sevgi ilə böyüyən uşaqlar həyata lazımi səviyyədə hazırlana bilmirlər. Onlar həyatdan öyrənməli olduqları bacarıqlara yiyələnmədən bəzi çətinliklərlə üzləşirlər və bu çətinliklərlə qarşılaşdıqda uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirlər.
Asılı şəxsiyyət xüsusiyyətləri, müstəqil hərəkət edə bilməmək, daimi kömək istəmək, öz qabiliyyətlərindən aşağı performans göstərmək, təkbaşına bacara bilməyəcəklərini göstərən söz və davranışlardan istifadə etmək, məsuliyyət götürmək istəməmək, passiv davranış kimi xüsusiyyətlər həddindən artıq qoruyucu valideynlərin münasibəti ilə böyüdülmüş uşaqlarda tez-tez qarşılaşdığımız xüsusiyyətlərdir.
Valideynlərin ən mühüm vəzifəsi övladlarına gözəl nümunə olmaqla yol göstərmək, həyatda çətinliklərə qarşı mübarizə aparmaq və onların təkbaşına sağlam, xoşbəxt həyat sürmələri üçün lazımi imkanları təmin etməkdir.
Laqeyd valideynlik
Laqeyd valideynlik münasibətinin ən mühüm xüsusiyyəti uşağın fizioloji və psixoloji ehtiyaclarını ödəməməsidir. Uşağa kifayət qədər diqqət yetirməmək, uşağın ehtiyaclarını bilməmək, uşaq tərbiyəsinə, nizam-intizamına fikir verməmək kimi davranışlar müşahidə edilir. Uşaqlar sevgiyə ən çox ehtiyac duyduqları anlarda rədd edilə və nifrət edilə bilər. Belə ailələrdə böyüyən uşaqlar müxtəlif psixoloji pozuntulara meyilli olurlar.
Uşaq diqqət və məhəbbət almaq üçün çox səy göstərir, lakin bu diqqət və sevgini ala bilməyəndə təslim olur. Ailəsindən uzaqlaşır və diqqət və sevgini kənardan axtarmağa başlayır. Akademik uğursuzluqlar, dostluq edə bilməmək, təhlükəli əlaqələr də bu zamanda müşahidə oluna bilər.
Əgər evdə pis rəftar varsa, uşaq bu pis rəftara məruz qalmamaq üçün ana və ataya uyğun davrana bilər. Çünki müqavimət gücü azdır. Lakin bu, uzunmüddətli perspektivdə valideynlərə qarşı düşmənçilik hisslərinin yaranmasına və ailədaxili ünsiyyət problemlərinin yaranmasına gətirib çıxarır.
Biganə və rəddedici valideyn münasibəti olan ailələr bu vəziyyəti dərhal fərq etməli və lazımi tədbirləri görməlidir. Çünki uşaqlar ailələrinin bu rəftarlarını gördükdə içəriyə dönür və bəzən qəzəb və aqressiya hisslərini özlərinə yönəldirlər. Bu vəziyyət depressiya və intihara cəhd kimi problemlərə səbəb olur.
Güvən verən, dəstəkləyici, demokratik valideynlik münasibətində ana və ata qəbuledici, tolerant və demokratikdir. Uşaq ailənin müəyyən etdiyi məhdudiyyətlər çərçivəsində azaddır. Özünü ifadə etməyə icazə verilir. Uşağa qeyd-şərtsiz sevgi və diqqət və dəyər verilir.
Təsdiqedici və dəstəkləyici valideyn rəftarları ilə böyüyən uşaqlar ətraflarına dəyər verən, özünə inamlı və hörmətli davranışlar sərgiləyən uşaqlar kimi böyüyürlər. Həddini bilən, öz hiss və düşüncələrini müdafiə edən, özü və ətrafı ilə barışıq olan, məsuliyyət daşıya bilən, sevildiyini və dəyərli olduğunun fərqində olan, başqalarını sevən və dəyər verən fərdlərdir.
Valideynlik münasibətlərindən danışmışkən ötən gün paytaxt Bakıda ata yol hərəkət qaydasını pozan oğlunu müdafiə edərək “sürüb, yaxşı edib”, - deyə reaksiya verib. Bəs, valideyn övladının səhvini belə müdafiə etməlidirmi? Bu nə dərəcədə doğrudur?
Psixoloq Zeynəb Eyyubova: “Yəqin ki, həmin valideyn həmin anda bunu lazımlı bilib. Yəni özü üçün valideyn olaraq övladına dəstək xarakterli bunu deyib. Amma heç bir valideyn qanun pozan, qanuna riayət etməyən, problem yaradan uşağı dəstəkləməz. Sadəcə, həmin anda yəqin ki, vəziyyət bunu tələb edib ki, onu deyib.
Əlbəttə ki, bütün valideynlərin borcu ən birinci övladının səhvini özünün görməyi, özünün o səhvə qarşı dəstəkçi olmaq və özü elə etmək ki, uşaq vicdanına sığınıb bu işdən əl çəksin.
Ona görə də bütün valideynlərə səslənirəm və deyirəm. Övladınızda hər hansı bir səhv, problem gördükdə mütləq şəkildə özünüz bu məsələni həll edin və bu məsələnin həlli üçün də lazım olsa psixoloqlara müraciət edin”.
Jurnalist Araşdırmaları Mərkəzinin sədri, Yenisabah.az saytının baş redaktoru Seymur Verdizadə: “Valideynin övladına arxa durması, ona dəstək olması təbii haldır. Amma bu, övladın püxtələşməsinə, həyatda layiq olduğu yeri tutmasına xidmət etməlidir.
Azərbaycanda valideyn-övlad münasibəti düzgün qurulmur. Bəzən valideyn yaşı əllini haqlamış övladı ilə uşaq kimi davranır. Uşağa əndazəsiz sevgi çox vaxt onun ərköyün böyüməsi ilə nəticələnir. Valideyn anlamalıdır ki, o, təkcə özü, ailəsi üçün deyil, həm də cəmiyyət üçün övlad böyüdür. Onun böyütdüyü övlad cəmiyyətə xeyir verməli, kənar şəxslərlə eyni mühitdə yaşamağı, işləməyi bacarmalıdır. Azərbaycanda bəzən uşaqları balıq kimi akvariumda bəsləyirlər. Uşaq o akvariumdan, yəni, evdən çıxanda cəmiyyətə inteqrasiya olunmaqda çətinlik çəkir. Belə hallar böyük fəsadlara səbəb olur.
Azərbaycanda valideynlərin uşaqlara əndazəsiz canyananlığı çox vaxt onların tərbiyəsinin pozulmasına gətirib çıxarır. Valideyn azyaşlı oğlunun əlinə necə araq badəsi, siqaret verə bilər? Bu, təkcə nadanlıq deyil, həm də cinayətdir. Düşünürəm ki, bu cür neqativ hallarla bağlı birbaşa hüquq-mühafizə orqanları tədbir görməlidir. Heç kim inciməsin, bir çox hallarda uşağın tərbiyəsini valideyn pozur. Ailəsinin 5 üzvünü amansızcasına qətlə yetirən Əhməd Əhmədovun Azərbaycan cəmiyyətinə vurduğu yara hələ qaysaq bağlamayıb. Ortada bu cür dəhşətli nümunə var. Hamılıqla dərs çıxarmalıyıq”.
Uşaqlarımızı tanımağa və anlamağa çalışaq. Onlar daim böyüyür və inkişaf edir. Övladlarımıza qarşı möhkəm və qətiyyətli olmaqdan vaz keçməyək. Kiçik səhvləri böyük bir fəlakət kimi şərh etməyək, əgər düzgün davranışı öyrətmək istəyiriksə, bu davranışı özümüz nümunə götürək. Uşaqlarımızın səhvlərini aşan cəzalardan qaçaq. Gəlin gözləntilərimizi uşaqlarımızın qabiliyyətlərinə və inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun formalaşdıraq. Başqaları ilə müqayisə etməyək. Əgər onlara qarşı yanlış hərəkət etmişiksə, üzr istəməkdən çəkinməyək. Çünki övladımız qarşıdakı illərdə səhv edəndə üzr istəməyi bacarmalıdır.
Özünə güvənən, həyatdan nə gözlədiyini bilən, özünə, ətrafına, insanlara, heyvanlara və bütün canlılara hörmət etməyi bilən, mübarizəni heç vaxt dayandırmayan, pozitiv düşünən uşaqlar yetişdirməyi ümid edirik...
Ayşən Vəli