İranın yeni xarici işlər naziri Abbas Əraqçi Tehranın İranın nüvə sazişinin bərpası ilə bağlı Qərb ölkələri ilə danışıqlara hazır olduğunu açıqlayıb. Eyni zamanda, o vurğulayıb ki, sazişi əvvəlki formada bərpa etmək olmaz, baxmayaraq ki, onun əsasında duran prinsiplər yeni sazişlər üçün əsas ola bilər. Bundan əvvəl Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) İranın nüvə sazişini ilkin formada bərpa etməyin mənası olmadığını təsdiqləyib. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi bir daha vurğulayıb ki, ABŞ əvvəlki razılaşmaları pozmasaydı, bu gün Tehranın nüvə proqramı ilə bağlı heç bir sual olmayacaqdı.
Bu ölkədə baş verən son hakimiyyət dəyişikliyindən sonra İran Xarici İşlər Nazirliyinə rəhbərlik edən Abbas Əraqçi uzun müsahibə verib və digər məsələlərlə yanaşı, İranın nüvə sazişi (rəsmi adı Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı) ilə bağlı sualları cavablandırıb. Diplomatın sözlərinə görə, bu, Tehran və beynəlxalq vasitəçilər arasında “yeni razılaşma üçün hələ də lazımi əsas yarada bilər”. “Düzdür, Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının bəzi hissələri artıq bizim üçün faydalı deyil, bəziləri isə köhnəlib. Amma ümumilikdə biz əvvəlki düstura qayıda bilərik", deyə Abbas Əraqçi bildirib.
Eyni zamanda, o, açıq şəkildə bildirib ki, ABŞ-ın yaxın gələcəkdə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının bərpası üzrə danışıqlara fəal qoşulacağını gözləmir, çünki amerikalıların seçkiqabağı dövrdə heç bir əlaqə yaratmaq, danışıqlar aparmaq imkanları yoxdur. Abbas Əraqçinin sözlərinə görə, İran tərəfi Avropanın vasitəçi ölkələri (Fransa, Böyük Britaniya və Almaniya) ilə bu mövzuda məsləhətləşmələrə başlamağa hazırdır. “Lazım gələrsə, avropalılarla danışa bilərik, ABŞ-ı gözləmək lazım deyil. Amma maraqlarımız təmin olunmayana qədər heç bir razılaşma ilə razılaşmayacağıq”, - deyə o vurğulayıb.
Sentyabrın əvvəlində MAQATE-nin baş direktoru Rafael Grossi də qeyd edib ki, o, İranla nüvə sazişinin 2015-ci ildə bağlandığı formada bərpa olunmasını mənasız görmür. “Əgər biz Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının dirçəldilməsindən danışırıqsa, məncə, nəzərə almaq lazımdır ki, o, müəyyən mənada İrandakı reallıqlarla sıxışdırılıb... Demək olar ki, bütün sahələrdə əldə olunmuş nailiyyətlər səbəbindən Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı köhnəlib”, - deyə o, izah edib. Digər şeylər arasında, Rafael Grossi uranın zənginləşdirilməsi üçün yeni nəsil sentrifuqalara işarə edib.
2015-ci ilin iyulunda İran və altı beynəlxalq vasitəçi (Böyük Britaniya, Almaniya, Çin, Rusiya, ABŞ və Fransa) Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı ilə razılaşdılar. Razılaşmanın bir hissəsi olaraq Tehran ona qarşı beynəlxalq sanksiyaların ləğvi müqabilində nüvə proqramını məhdudlaşdırmağa razılaşıb. Güman edilirdi ki, onun tərkibində 300 kq-dan çox olmayan maksimum 3,67% zənginləşdirilmiş uranın olması dinc məqsədlər üçün kifayətdir. Lakin 2018-ci ildə ABŞ o vaxtkı prezident Donald Trampın qərarı ilə İrana qarşı sanksiyaları geri qaytararaq Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planından çıxdı. Bir il gözlədikdən sonra Tehran Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı çərçivəsində bir sıra öhdəliklərdən, o cümlədən uranın zənginləşdirilməsi səviyyəsinin artırılması və ehtiyatlarının artırılmasından imtina etməyə başladı. 2021-ci ilin yazında Co Bayden Ağ Evi ələ keçirdikdən sonra tərəflər sövdələşməni bərpa etmək üçün danışıqlara başladılar. Lakin 2022-ci ilin payızına qədər proses faktiki olaraq iflic vəziyyətinə düşdü.
MAQATE-nin məlumatına görə, İran artıq 165 kq 60% zənginləşdirilmiş urana malikdir. ABŞ rəsmiləri deyirlər ki, Tehran “bir neçə həftə ərzində” nüvə silahı istehsal gücünə çata bilər. Eyni zamanda, Vaşinqton İrana qarşı (o cümlədən Rusiya ilə hərbi-texniki əməkdaşlığa görə) getdikcə daha çox sanksiyalar tətbiq etməkdə davam edir.
Bütün bunlara görə, MAQATE-nin baş direktoru Rafael Grossi, son müsahibəsində Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı “boş bir qabıq”, “heç kəsin hörmət etmədiyi bir razılaşma” adlandırıb. Agentlik rəhbərinin fikrincə, İran nüvə silahı yaratmaq qərarına gəlsə, regionun digər ölkələri də ondan nümunə götürəcək və bu, “nüvə silahının yayılmaması rejiminin aşınmasına” gətirib çıxaracaq.
May ayında İranın ali dini lideri Əli Xamneyinin müşaviri Kamal Xərrazi təklif etmişdi ki, Tehran nüvə silahı yaratmaq istəmədiyinə dair mövqeyinə yenidən baxa bilər. “İran üçün ekzistensial təhlükə yaranarsa, nüvə silahı əldə etməkdən başqa seçimimiz olmayacaq. Bizim nüvə doktrinamızı dəyişməkdən başqa çarəmiz qalmayacaq”, - o deyib.
İranın yeni prezidenti Məsud Pezeşkian bazar ertəsi keçirdiyi ilk mətbuat konfransında əmin edib ki, Tehran “nüvə silahı əldə etmək niyyətində deyil”. Eyni zamanda o, əlavə edib: “Ancaq ABŞ və Avropa bizi raket proqramlarını dayandırmaqla hədələyir. Raketlərimiz olmasa, Qəzza zolağında olduğu kimi üstümüzə də bomba atacaqlar”.
İranlılar bu yay uranın zənginləşdirilməsi üçün 16 yeni sentrifuqa kaskadını istifadəyə veriblər. Bu şəkildə onlar MAQATE-nin Rəhbərlər Şurasının iyun ayında Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyanın təklif etdiyi sərt qətnamənin qəbul edilməsinə cavab veriblər. Sənədin müəllifləri daha sonra Tehrandan MAQATE ilə, o cümlədən İranın elan olunmamış iki obyektində uran hissəciklərinin aşkarlanması hallarının araşdırılması çərçivəsində daha fəal əməkdaşlıq etməyi tələb ediblər. Onların fikrincə, “İranın nüvə proqramında çox şey nüvə silahı proqramı olmayan bir dövlət üçün görünməmiş bir şeydir”. İdarə Heyətində təmsil olunan 35 ölkədən 20-si bu sənədi dəstəkləyib, 12-si bitərəf qalıb, ikisi isə əleyhinə səs verib (Rusiya və Çin). Bir ölkə səsvermədə iştirak etməyib.
Rusiya Federasiyasının Vyanada (BAEA-nın mənzil-qərargahının yerləşdiyi) beynəlxalq təşkilatlar yanında daimi nümayəndəsi Mixail Ulyanov ötən həftə Moskvanın Avropa ölkələrinin “qərəzli və yersiz anti-İran qətnaməsinin” nəticəsiz qalmayacağı barədə xəbərdarlıq etdiyini xatırladıb. “Və belə də oldu. MAQATE-nin hesabatında qeyd olunan İranın nüvə proqramını inkişaf etdirmək üçün atılan addımlar Qərb ölkələrinin eskalasiya kursunun birbaşa nəticəsi kimi etibarlı şəkildə şərh edilə bilər. Uzun aylar İran yeni sentrifuqa kaskadlarını istifadəyə vermədi ki, bu da baş direktorun hesabatlarında mütəmadi olaraq təsdiqlənirdi. Bununla belə, Tehran növbəti dəfə təxribata məruz qaldı”, - diplomat MAQATE-nin Rəhbərlər Şurasının sentyabr sessiyasındakı çıxışında deyib.
Əgər Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı tam formada fəaliyyət göstərsəydi, o zaman Mixail Ulyanovun fikrincə, “bu, İranın nüvə proqramı ilə bağlı demək olar ki, bütün mövcud narahatlıqları aradan qaldırardı”. “Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı ətrafında vəziyyətin əsas səbəbi dəyişməz olaraq qalır - Birləşmiş Ştatların birtərəfli, qeyri-qanuni olaraq ondan çıxması, İrana qarşı davam edən “maksimum təzyiq” siyasəti və Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının canlandırılması üçün danışıqlar prosesini yekunlaşdırmaqdan imtina. “Rusiya Federasiyasının daimi nümayəndəsi vurğulayıb ki, “İran tərəfi layihəni reallaşdırmağa hazır olduğunu dəfələrlə təsdiqləyib”. Ya Vaşinqtonda, ya Brüsseldə, ya da Avro-üç ölkələrinin paytaxtlarında lazımi cavab veriləcək”.
Maraqlı mənzərə yaranıb, İran Qərbi nüvə silahı hazırlayacağı ilə, Qərb isə sanksiya və embarqolarla hədələyir. Tehran nüvə bombası hazırlamaq üçün lazım olan zənginləşmiş uranın 165 kiloqramını artıq əldə etdiyini bildirir. Nəticə nə olacaq, İran məqsdinə çatacaqmı? Əlbəttə, Qərbin niyyəti də budur. Əvvəlcə mane olmaq, sonra razılaşmaq, daha sonra isə silahlanmada yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq İran kimi dövlətlərin gəlirini nüvə texnologiyalarına yönləndirmək, sonunda isə ölkənin iqtisadiyyatını çökdürmək, sosial problemlərini artırmaq və onu parçalamaq. Bu, bir texnologiyadır.
V.VƏLİYEV