İran rəsmiləri açıq şəkildə bəyan ediblər ki, Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirən Ermənistan hakimiyyətinin nəzarətində olmayan nəqliyyat sahəsi olan Zəngəzur dəhlizinin yaranması onların ölkəsini heç bir halda qane etməyəcək. Azərbaycan hakimiyyətinin Moskvanın dəstəyi ilə bu fikrə qayıtmaq niyyətində olması ilə bağlı spekulyasiyalar Tehranda Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Bakıya səfərindən sonra yaranıb. Bunun fonunda Qərb Rusiya Federasiyasına xatırladıb ki, Rusiya və İran hakimiyyətləri münasibətlərində yaranan problemlərə baxmayaraq, hələ də eyni qayıqdadırlar. İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Nasser Kanani bazar ertəsi bildirib ki, Rusiya rəsmilərinin bəyanatlarından tələsik nəticə çıxarmağa ehtiyac yoxdur. Eyni zamanda o, İran hakimiyyətinin “ölkələrin siyasi müstəqilliyinə zidd olan hər hansı sərhəd dəyişikliyi ilə razılaşmadığını” vurğulayıb. Kənani bunu “Qafqazı qeyri-sabit regiona çevirmək istəyən” “regiondan kənar bəzi gücləri” xatırladıb. Amma hansı dövlətləri nəzərdə tutduğunu adəti üzrə qeyd etməyib. Ola bilsin, söhbət həmişə olduğu kimi İsrail və ABŞ-dan gedir. Bəlkə də yox.
İran parlamentinin xarici siyasət komitəsinin üzvü Fədahüseyn Maliki “Tasnim” agentliyinə müsahibəsində Rusiyanı ikili standartlarda ittiham edib və Zəngəzur dəhlizi ideyasını ölkəsinin “kürəyinə vurulan zərbə” adlandırıb. O vurğulayıb ki, İslam Respublikası üçün milli maraqlar heç kimin keçə bilməyəcəyi “qırmızı xətt”dir. Zəngəzur dəhlizi dörd il əvvəl İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatması nəticəsində, 9 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Ermənistan-Azərbaycan-Rusiya Bəyanatında qeyd edildiyi kimi, “Ermənistan Respublikası vətəndaşların maneəsiz gediş-gəlişini təşkil etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında hər iki istiqamətdə nəqliyyat vasitələri və yüklər təhlükəsizliyinə təminat verir. Ermənistanın təfsirində isə söhbət bütün nəqliyyat kommunikasiyalarının blokdan çıxarılmasından gedir. Sənədin bu bəndində Zəngəzur İrəvanın nəzarətində olmayan, Naxçıvanı Azərbaycanın qalan hissəsi ilə birləşdirən nəqliyyat dəhlizi kimi təsvir olunur. Daha sonra bəyanatın bu təfsiri İranın qəti mövqeyi sayəsində ictimai müstəvidən itib. Onlar Zəngəzur dəhlizi layihəsini İranı Avropa ilə birləşdirən həyati əhəmiyyətli nəqliyyat arteriyasından kəsmək cəhdi kimi qiymətləndirirlər.
Putinin Bakıya səfərindən və orada Rusiya liderini səmimi qarşılanmasından, eləcə də Rusiya rəsmilərinin bir sıra bəyanatlarından sonra İranın narahatlığı anlaşılan deyil. Amma İran prezidenti Məsud Pezeşkian yaxın vaxtlarda Rusiya rəhbərliyinin mövqeyinə şəxsən aydınlıq gətirə bilər. Onun Kazanda keçiriləcək BRİKS-in oktyabr sammitində iştirak edəcəyi təsdiqlənib. İranın Rusiyadakı səfiri Kazem Cəlili bildirib ki, bu tədbir çərçivəsində Pezeşkian və Putin arasında danışıqlar planlaşdırılır.
Bu arada Tehran və Moskva rəsmilərinə Qərbin onların hər ikisinə qarşı iddialarının olduğu xatırladılıb. Aİ sözçüsü Peter Stano bazar ertəsi, sentyabrın 9-da deyib: “Biz Rusiyaya İranın ballistik raketlərinin tədarükü ilə bağlı müttəfiqlər tərəfindən verilən etibarlı məlumatların mövcudluğundan xəbərdarıq”. Bu yaxınlarda Amerika mediası da təxminən eyni mətni yazmışdı. “Wall Street Journal” Avropa və Amerika rəsmilərinə istinadən İranın yüzlərlə raketinin Rusiya Federasiyasına ötürüldüyünü iddia edir. Bundan əvvəl Qərb jurnalistləri xəbər vermişdilər ki, İran çoxlu sayda “Fath-360” raketlərini Rusiya silahlarına dəyişməyə hazırlaşır. Moskva və Tehran isə bunu inkar edir. Kənani ölkəsinin Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin “heç vaxt bir hissəsi olmadığını” vurğulayıb və onun sülh yolu ilə həllinə tərəfdar olduğunu deyib. Qərbdə Rusiya və İran rəsmilərinə inanmırlar. Stano söz verib ki, ballistik raketlərin tədarükü ilə bağlı məlumat təsdiqlənərsə, bunun nəticələri ağır olacaq. Yeni sanksiyalar yəqin ki, təkcə İrana deyil, Rusiyaya da təsir edəcək. Bundan əlavə, İranın yeni rəhbərliyinin mümkün qədər Qərblə əlaqələr qurmaq cəhdlərinə son qoyulacaq.
Zəngəzur dəhlizinə aid olmayan İran
Son zamanlar Cənubi Qafqazda kommunikasiyaların bloklanması və bu kontekstdə “Zəngəzur dəhlizi”nin açılması mövzusu kifayət qədər fəal müzakirə olunur. Üstəlik, məsələ bir neçə mərkəzdə müzakirə edilir, bir tərəfdən Azərbaycan və Türkiyə öz tələbləri ilə, digər tərəfdən Rusiya-İran münasibətləri eyni mövzuda gündəmə gəlir. Bu fikri “Armenpress”ə müsahibəsində analitik Armen Petrosyan İran parlamentinin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komitəsinin sədri İbrahim Əzizinin “Zəngəzur dəhlizi”ni “kamuflyaj üçün hazırlanmış yalan nağıl” adlandıran bəyanatını şərh edərkən bildirib. “Bu formatda toqquşan və öz maraqlarını güdən tərəflərin hər birinin məqsədi öz mövqelərini gücləndirməkdir. Ötən dövrə nəzər salsaq, mövzunun aktivləşməsi Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın İrana səfəri zamanı qeydə alınıb, onun Ali Ruhani Rəhbəri Əli Xamenei görüşdə İranın nöqteyi-nəzərindən Zəngəzur dəhlizi layihəsi də Ermənistanın maraqlarına uyğun deyil. Bundan sonra Azərbaycanda və Rusiyada müəyyən aktivləşmə baş verib. Bu, xüsusilə Rusiya prezidentinin Azərbaycana səfərindən sonra verilən bəyanatlara, həmçinin Sergey Lavrovun məşhur bəyanatına aiddir. Bütün bunlardan sonra İranın aktivləşməsi də qeydə alınıb, onun müxtəlif səviyyələrdə təmsilçiləri Tehranın bu məsələyə qətiyyətli yanaşmasını təsdiqləyiblər”, - deyə analitik izah edib.
Petrosyanın sözlərinə görə, 2023-cü ilin sentyabrından Azərbaycan və Türkiyənin “dəhliz” məsələsində qəbul etdiyi yeni taktika kontekstində biz müxtəlif aktorların mövqelərinin toqquşmasının şahidi oluruq. “Türkiyə və Azərbaycanın ortaq mövqeyinə görə, Naxçıvanla Azərbaycan arasında əlaqə həyata keçiriləcək və onlar üçün hansı ölkənin ərazisi və kimin nəzarətində olması ikinci dərəcəli məsələdir. İndi geosiyasi rəqabətin növbəti təzahürlərinin necə qeydə alındığını görürük. İran tərəfinin Rusiyaya necə müqavimət göstərməyə çalışdığı aydındır və vurğulayır ki, Ermənistan ərazisindən keçən istənilən “dəhliz” İran üçün qəbuledilməzdir, çünki bu, milli təhlükəsizlik məsələsidir”, - analitik qeyd edib.
Blokadanın aradan qaldırılması ilə bağlı son düsturlarda Rusiya və İranın maraqları toqquşur və hər biri bu məsələdə öz yanaşmalarını ifadə etməklə Cənubi Qafqazda öz mövqelərini gücləndirməyə çalışır. İranın Ermənistandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Mehdi Sobhaninin “Zəngəzur dəhlizi” arzusunda olanlar üçün “xəyal olaraq qalaca” fikrinə gəldikdə isə, burada İranın özünə aid olmayan, yalnız gərginlik üçün bəhanə axtaran bir məsələdən danışa bilərik. Bəyanatlara və ritorikaya gəlincə, hazırda proseslər əsasən siyasi, təbliğat və diplomatik müstəvidə gedir, çünki bu, güc yolu ilə həll etməyə cəhd etmək üçün kifayət qədər hüquqi əsasların mövcud olduğu problem deyil. Hazırda Rusiya tərəfinin kommunikasiyaların açılması məsələsini aktivləşdirməsi müəyyən məqsədlər olduğunu ortaya çıxarır.
Ermənistan tərəfi düşünür ki, bu, Rusiya Federasiyasının mövqelərini gücləndirməyə yönəlmiş addımdır. Digər tərəfdən, bu, Ermənistan tərəfinə qəti xəbərdarlıqdır ki, Rusiya Federasiyası regionda öz maraqlarını irəli sürmək və digər müttəfiqi – Azərbaycanın maraqlarından irəli gələ biləcək bu cür qərarlardan istifadə etmək üçün müəyyən rıçaqlara malikdir. Məhz burada ön plana çıxan İran tərəfi eyni problemi gündəmə gətirərək, öz mövqelərini gücləndirməyə yönəlmiş addımlar atmağa çalışır. Hazırda hərbi əməliyyatlardan danışmağa əsas yoxdur, tərəflər sadəcə olaraq, siyasi və təbliğat sferasında bir-biri ilə ünsiyyət qurur, divident əldə etməyə çalışırlar. Əgər Rusiya və İran tərəfləri fikir ayrılığı nümayiş etdirsələr, onlar təkcə Ermənistan və Azərbaycana deyil, həm də regional proseslərdə maraqlı olan digər oyunçulara - Türkiyə və Qərb ölkələrinə mesaj göndərirlər.
SEPAH-ın “Zəngəzur dəhlizi” iddiası
İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı sosial şəbəkələrdə yayılan açıqlamalar verib. Həmin açıqlamanı olduğu kimi dərc edirik ki, kimin kim olduğu, İranın Cənubi Qafqazdakı niyyəti hər kəsə bəlli olsun. Açıqlamada deyilir: “İranın qarşısında çətin vəzifə durur - Zəngəzur dəhlizinin yaradılması ilə bağlı tələdən qaçmaq və qonşularının tarixi sərhədləri dəyişdirmək cəhdlərinə müqavimət göstərmək. Azərbaycan və Türkiyə Ermənistanın cənubunda dəhliz layihəsini fəal şəkildə irəli sürərkən İran öz milli maraqlarını və geostrateji mövqeyini qorumaq üçün qəti mövqe nümayiş etdirməlidir. İranın yeni xarici işlər naziri Seyid Abbas Əraqçi karyerasının ən çətin missiyalarından birini həyata keçirir. O, nəinki ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumalı, həm də İran üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Ermənistanla sərhədlərin açıq qalmasını təmin etməli olacaq. Eyni zamanda, Əraqçi elə hərəkət etməlidir ki, İranın Türkiyə, Rusiya və Bakı ilə dostluq münasibətlərini pozmasın.
İslam İnqilabının Rəhbəri anti-İran xarakteri daşıyan Turan dəhlizi layihəsinə qarşı mövqeyini açıq şəkildə ifadə edib. İran rəhbərliyi regionun tarixi sərhədlərinin dəyişdirilməsi cəhdinin milli təhlükəsizliyə təhdid kimi qiymətləndiriləcəyini açıq şəkildə bəyan edib. Rusiya hakimiyyətinin son bəyanatları və Bakı və Ankaranın səylərini artırması fonunda İran Xarici İşlər Nazirliyi bu planın həyata keçirilməsinin qarşısını almaq üçün qətiyyətli və strateji addımlar atmalıdır. Beləliklə, Zəngəzur dəhlizinin gələcəyini İranın diplomatik səyləri və beynəlxalq aləmdə öz maraqlarını qoruya bilməsi müəyyən edəcək. Bu çətin zamanda İran regionda mövqeyini zəiflədə biləcək dəyişikliklərin qarşısını almaq üçün möhkəmlik və uzaqgörənlik nümayiş etdirməlidir”.
İkinci bəyanat
“Beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərdə istənilən dəyişiklik və Qafqaz regionunda digər ölkələrin maraqlarına zidd olan geosiyasi dəyişikliklər bu regionda davamlı sülhə maneələr yaradacaq. İran Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasına qarşı ardıcıl olaraq öz mövqeyini qoruyub. İranın hüquqi və tarixi sərhədləri toxunulmazdır və heç kimin onları pozmağa haqqı yoxdur. Bu dəhlizin yaradılması yalnız İranın razılığı ilə və İranın hüquqi sərhədlərinin toxunulmazlığına tam riayət olunmaqla həyata keçirilə bilər”.
Üçüncü bəyanat
“Son həftələr Türkiyə və Azərbaycanın Naxçıvanı Azərbaycanın əsas ərazisi ilə birləşdirmək üçün Ermənistanın cənubu üzərindən inşa etmək istədiyi Zəngəzur dəhlizinin yaradılması ətrafında yenidən mübahisələr alovlanıb. Bu layihə İranı xüsusilə narahat edir, çünki o, Ermənistan vasitəsilə Avropaya gedən yeganə quru yolunu təhlükə altına alır. Ayətullah Xamenei bu məsələ ilə bağlı mövqeyini 2021-ci ildə açıqlayaraq bildirib ki, İran regionda onun geosiyasi maraqlarını və Qafqazın sabitliyini təhdid edən sərhəd dəyişikliklərinə imkan verməyəcək. Onun sözləri Türkiyə, Azərbaycan və onların müttəfiqlərinə regionda hər hansı balanssızlığın ciddi nəticələrə səbəb ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq kimi səsləndi.
SEPAH İranın əsas güclərindən biri kimi o vaxtdan şimal-qərb sərhədlərində mövcudluğunu gücləndirib, hərbi təlimlər keçirib və ölkənin milli maraqlarını qorumağa hazır olduğunu nümayiş etdirib. İran üçün bu layihə sadəcə siyasi problem deyil, onun milli təhlükəsizliyi və ərazi bütövlüyünə təhdiddir. Bundan əlavə, İran bəzi Rusiya rəsmilərinin Zəngəzur dəhlizinin yaradılması ideyasını dəstəkləyən son bəyanatlarından narahatdır. Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığa baxmayaraq, Tehran İranın ərazi bütövlüyünün və sərhədlərinin qorunmasının prioritet olaraq qaldığını dəfələrlə vurğulayır.
Rusiya aydın şəkildə başa düşməlidir ki, onun son vaxtlar Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasına verdiyi dəstək onun İranla dostluq və strateji tərəfdaşlıq bəyanatlarına ziddir. Ukrayna ilə müharibə Moskvadan əhəmiyyətli resurs istehlak etməkdə davam edərkən, İran Rusiyaya xatırladıb ki, onların ikitərəfli münasibətləri birtərəfli maraqlara əsaslanmamalıdır. Yekun olaraq qeyd edək ki, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu və Ayətullah Xamenei öz mövqelərində möhkəm dayanırlar və istər Türkiyə, istər Azərbaycan, istərsə də Rusiya tərəfindən regiona istənilən müdaxilə diplomatik və hərbi səviyyədə İran tərəfindən şiddətlə qarşılanacaq”.
Dördüncü bəyanat
“İran İslam Respublikası sərhədlərdə geosiyasi sabitliyin həm regionda sülh amili, həm də milli maraqların təminatçısı olduğunu vurğulayır və açıq şəkildə bildirir. Tehran bu prinsiplərə sadəcə diplomatik incəliklər kimi deyil, “bütün” ölkələrlə münasibətlərin mərkəzi oxu kimi baxır. Zəngəzur ətrafındakı “oyun” iştirakçılarının motivlərini dərk edən İran öz prinsiplərindən dönməyəcək”.
Qaranlıq və qorxulu Tehran
Göründüyü kimi, İran müəmmaların içindədir, heç bir beynəlxalq və ikitərəfli sənədə istinad etmədən başqa bir ölkənin ərazisindən keçən kommunikasiya və nəqliyyat dəhlizini özünə qarşı təhdid kimi qəbul edir və buna qarşı sonuna qədər mane olacağını deyir. Əgər Zəngəzur dəhlizinin açılması 2020-ci il 10 noyabr üçtərəfli bəyanatının 9-cu bəndinə əsaslanırsa, bəs İran hansı sənədə əsasən buna qarşı çıxır. Hadisələrin gedişindən belə görünür ki, Tehran savaş üçün bəhanə axtarır, nəinki sülh üçün. Təsadüfi deyil ki, İran parlamentinin komissiya sədri İbrahim Əzizi İslam Respublikasının Zəngəzur dəhlizinə qırmızı xətt kimi baxdığını və bu dəhlizdə istənilən dəyişikliyə qəti cavab verəcəyini bildirib. Bununla bağlı o, Rusiya Federasiyası və Azərbaycan prezidentləri Vladimir Putin və İlham Əliyevin görüşündə Rusiyanın “Zəngəzur dəhlizi” ilə bağlı son mövqeyini şərh edib. “Aydındır ki, Zəngəzur dəhlizində baş verən geosiyasi proseslərlə bağlı məsələlər region ölkələrinin maraqlarına cavab vermir və İran da bu məsələnin qəti əleyhinədir”, - Əzizi bildirib. Komissiya sədri bir az da irəli gedərək, daha doğrusu qonşularını hədələyərək Zəngəzur dəhlizini “yalançı dəhliz” adlandırıb və xəbərdarlıq edib ki, bu cür qərarların nəticələri onlar üçün ağır və baha başa gələcək. Sonra da əlavə edib ki, “İran İslam Respublikası sağlam düşüncəni rəhbər tutaraq heç vaxt bölgədə gərginlik yaratmağa çalışmır”.
İndi hansı İrana inanasan?
V.VƏLİYEV