Texnologiyanın inkişafı ilə gündəlik həyatı asanlaşdırmaq üçün inkişaf etdirilən cihazların istifadəsi gündən-günə adi hala çevrilir. Xüsusilə paltar qurutma maşınları son zamanlar çox populyarlaşıb. İngiltərədə aparılan yeni araşdırma nəticəsində çamaşırların maşında qurudulmasının insan sağlamlığına və təbiətə təsiri üzə çıxıb.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Paltar qurutma maşını bir neçə dəqiqə ərzində paltarları müxtəlif qurutma dərəcələrində qurudur və istifadəyə hazır vəziyyətə gətirir. Xüsusi qurutma proqramları sayəsində çamaşırların nəmlik səviyyəsinə və parça növünə uyğun qurutma üsulu seçilə bilər. Əslində, camaşırın təzələmə rejimi sayəsində təmiz çamaşırlardakı arzuolunmaz qoxular yuyulmağa ehtiyac olmadan aradan qaldırıla bilər.
Qurutma maşınları paltaryuyan maşınların üstünə qoyularaq istifadə edildikdə yerə qənaət etmək də mümkündür. Paltarların parça növünə uyğun olmayan proqramlarda qurudulması rəng itkisinə və aşınmaya səbəb ola bilər. Bundan əlavə, paltarlar kimyəvi tərkibi yüksək olan yuyucu vasitələrlə yuyulub quruducuda quruduqda yuyucu tozun qalıqları camaşırın üzərində toplanır və allergiyaya səbəb olur. Uşaq paltarlarının günəşdə qurudulması tövsiyə olunduğundan, alt paltarı, yataq dəsti kimi dəri ilə birbaşa təmasda olan paltarları qurutmaq üçün qurutma maşınından istifadə etmək məsləhət görülmür.
Geyimləri ipdə qurutmağın müsbət və mənfi tərəfləri
Çamaşırlarını ənənəvi üsullarla qurutmağa üstünlük verənlər paltarlarını kəndir və asılqanlara asır, və ya qurutma rəflərinə qoyurlar. Bu üsul çamaşırların havalandırılmasına imkan verdiyi üçün yuyucu toz qalıqlarının camaşırın üzərində yığılmasının qarşısını alır. Çamaşırların günəşdə qurudulması göbələk infeksiyasına səbəb ola biləcək mikroorqanizmləri də yox edir. Asılqan və cizgilərdən asılan və ya yuyulan kimi quruducu rəflərə səliqə ilə düzülən paltarlar daha az qırışır. Bu şəkildə ütüləmə prosesi asanlaşır.
Paltarları günəşdə qurutmaq üçün asmaq sağlam bir üsul olsa da, yağışlı qış aylarında tətbiq oluna bilməyəcəyi üçün praktiki deyil. Ev işlərinə ayırmağa vaxtı məhdud olanlar üçün çamaşırları maşından çıxardıqdan sonra asmaq və quruduqdan sonra yığıb qatlamaq yorucu və vaxt aparan bir iş ola bilər. Xüsusilə şəhər mərkəzlərində çöldə qurudulmuş çamaşırların üzərinə işlənmiş qaz, toz və his kimi yad maddələr çökərək, arzuolunmaz qoxuların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Axşam çöldə asılan paltarlar soyuq havada şeh səbəbindən çox gec quruyur. Soyuq havalarda yorğan kimi xüsusilə qalın məhsulları düzüb qurutmaq isə mümkün deyil.
Tədqiqatçılar indi mümkün olduqca çamaşırları açıq havada qurumağa qoymağı tövsiyə edirlər.
Gündəlik həyatda geyindiyimiz paltarlardan çarpayımıza qoyduğumuz çarşaflara, hamamdakı dəsmallardan yemək masamızın üzərindəki örtüklərə qədər bir çox tekstil məhsulları vazkeçilməzdir. Bu məhsullar həyatımızda böyük rahatlıq yaratsa da, təbiətə buraxılan sintetik və ya təbii liflər şəklində mikroliflərin əsas mənbəyidir.
Liflər toxuculuq məhsullarının xammalı və ən kiçik struktur vahididir. Mikrofiber, 5 millimetr ilə 1 mikrometr arasında olan liflərə verilən addır.
Tekstil məhsullarından ayrılan liflərlə bağlı ən kritik proses paltarların yuyulmasıdır. Çünki çamaşır suyunda çoxlu qırıq liflər var. Bir çox araşdırmalar təsdiqləyir ki, hətta bir polyester paltar maşında yuyulsa belə minlərlə mikrolif buraxılır. Bu liflər əvvəlcə kanalizasiya sisteminə, sonra isə tullantı sularının təmizləyici qurğularına çatır. Əgər təmizləyici qurğu yoxdursa, vəziyyət daha da pisdir. Liflər tullantı sularının axıdıldığı dənizlərə və ya digər su mühitlərinə atılır.
İngiltərənin Northumbria Universitetinin mütəxəssisləri və kimyəvi istehlak məhsulları istehsal edən özəl şirkət tərəfindən aparılan yeni araşdırma, qurutma maşınının, eləcə də paltaryuyan maşının mikroliflərin yayılmasında rol oynadığını ortaya çıxarıb.
Qurutma maşınları suya normal paltaryuyan maşından 40 dəfə çox mikroplastik buraxır
Elm və tibb sahəsində nəşr olunan PLOS One jurnalında dərc edilən araşdırmada, qurutma maşınlarının suya normal paltaryuyan maşından 40 dəfə çox mikroplastik buraxdığı vurğulanıb. Tədqiqatda, mikrofiber ölçmələri aparılıb. Ölçmələrdə 10 poliester və 10 pambıq tekstil məmulatı istifadə edilmişdir. Tədqiqat nəticəsində quruducunun hava çıxışında mikrofiberin buraxılmasının yuyucu çıxışda ölçülən səviyyə ilə eyni olduğu vurğulanıb.
Northumbria Universitetində araşdırma aparan Dr. Kelly Sheridan, "Hər bir prosesdə çıxarılan mikroliflərin nisbətini diqqətlə araşdırdıq. Biz qurutma maşınları vasitəsilə həyata keçirilən prosesdə böyük miqdarda mikroplastiklər buraxdığını gördük" dedi və davam etdi:
- Əvvəlki illərdə paltaryuyan maşınların buraxdığı mikroplastiklər üzərində geniş araşdırmalar aparılıb. Məsələn, 2017-ci ildə İtaliyada aparılan araşdırma nəticəsində məlum olub ki, paltaryuyan maşında yuyulan 5 kiloqram paltardan təbiətə 6-17,7 milyon mikroplastik buraxıla bilər. Lakin quruducuların emissiyaları haqqında çox az şey məlum idi.
- Araşdırmalarımızda paltarların yuyulması zamanı ayrılan mikroliflə qurutma zamanı çıxan mikrofiberin nisbətləri eyni vaxtda ölçüldü. Quruducularda hava kanalları quruducunun içindəki havanın birbaşa çölə çıxmasına səbəb olur. Bu, qurutma maşınlarının təbiətə əhəmiyyətli miqdarda mikroplastiklər buraxmasına səbəb olur. Bu səbəblə tekstil məhsullarından əmələ gələn mikroplastiklərin su ilə yanaşı hava ilə qarışdığını müəyyən etmək baxımından bu araşdırma çox əhəmiyyətlidir.
81 faiz mikrofiber çıxışı gerçəkləşib
Adana Alparslan Türkeş Elm və Texnologiya Universiteti Materialşünaslıq və Mühəndislik Bölümündən Dos. Dr. İlkan Özkan, “Tədqiqata görə, qurutma maşınının hava çıxışında mikrofiber buraxılması, yuyucu çıxışda ölçülən səviyyənin təxminən 81 faizini təşkil edir. Bu nəticə göstərir ki, quruducu emissiyaları da mikrofiber buraxılması baxımından çox vacibdir" dedi və həm liflər, həm də araşdırma detalları haqqında aşağıdakı məlumatları paylaşdı:
- Liflər pambıq kimi təbii mənşəli ola bilər və ya poliester kimi neft əsaslı xammaldan da istehsal oluna bilər. Parça strukturunda liflər; istifadəsi, yuyulması, qurudulması və s. Proseslər zamanı məruz qaldıqları termomexaniki təsirlər (istilik, sürtünmə, rütubət və s.) nəticəsində strukturdan ayrılır. Bu arada, onun bir hissəsi qırılır və dağılır və daha kiçik ölçülərə qədər kiçilir. Bu zaman mikrofiberlər görünür.
- Məsələn, paltaryuyan maşınlar mikrofiberin ən vacib mənbələrindən biridir. Xüsusilə məişətdə yuyulma zamanı yüz minlərlə lif yuyulma suyuna buraxıla bilər. Yuyulmanın intensivliyi (temperatur, dövrə) nə qədər yüksək olarsa, paltara bir o qədər təsir edər və bu, emissiyaların miqdarında əks olunur.
- Quruluşundan asılı olaraq bir süveter bir yuma zamanı 600-800 min lif buraxa bilir. Paltaryuyan maşınların və maşın modellərinin çıxış suyunun süzülməsi ilə bağlı buna diqqət çəkən araşdırmalar olsa da, filtrasiya səmərəliliyi hələ yüksək qoruma təmin edəcək səviyyələrə çatmayıb. Buraxılan lifin miqdarı çox yüksək olduğundan, hətta 10 faizlik sərbəst buraxılması ciddi ekoloji yük deməkdir.
- Paltaryuyan maşın istisna olmaqla, quruducunun hava çıxışında mikrofiber buraxılmasının yuyucu çıxışda ölçülən səviyyənin yüzdə 81-ə yaxın olduğu aşkar edilmişdir. Bu, çox yüksək göstəricidir. Bu nəticə göstərir ki, quruducular da mikrofiber buraxma baxımından çox zərərlidir.
Tədqiqatda göstərilən həll quruducu salfetlərdir. Dos. Dr. İlkan Özkan, "Qurutma maşınlarında istifadə edilən quruducu salfetlər mikrofiberləri saxlayır və qurutma maşınının egzozundan çıxan mikroliflərin miqdarını yüzdə 35-ə qədər azaldır" dedi.
“Tədqiqat həmçinin göstərdi ki, yuyucu-qurutma dövründə quruducu salfetlər və yumşaldıcının birlikdə istifadəsi quruducunun işlənmiş qazından çıxan mikrofiberlərin miqdarını 45 faizə qədər azaldır. Bu, çox vacib dərəcədir".
Mikrofiberlər ətraf mühitə necə zərər verir?
"Təbii liflərin artan insan əhalisi səbəbiylə tələbatı ödəyə bilməməsi nəticəsində yaranan boşluq neft əsaslı sintetik liflərlə dolduruldu" deyən Dos. Dr. İlkan Özkan, polyester məhsulların artmasının mikro və nano plastiklərə səbəb olduğunu vurğuladı. Özkan ətraf mühitə dəyən zərəri belə təfərrüatlandırıb:
- Polyester neft mənşəli termoplastik lifdir və təbiətdə yüz illər boyu toxunulmaz qalır. Zamanla ətraf mühiti və insan sağlamlığını təhdid edən mikro və nano plastiklərə çevrilir. Araşdırmalar göstərir ki, bu plastiklər quru və dəniz ekosistemlərinə, oradan da qida, su və hava vasitəsilə insanlara çatır.
- Pambıq isə təbii sellüloza əsaslı quruluşuna görə orta hesabla 3-5 il ərzində təbiətə buraxılır. Təbii liflərin ətraf mühitə plastik yük yaratmayacağı açıq görünsə də, artan istehlakı qarşılamayacağı da aydındır. Bu səbəbdən imkan daxilində təbii liflərdən hazırlanmış paltarlara üstünlük verməliyik. Nəticədə, uzunmüddətli istifadə və lazımsız yuyulma və qurutmadan qaçınmaq adambaşına düşən plastik tullantılarının miqdarını azaltmağa kömək edəcək.
Qurutma maşınları lazımlıdır?
Bazarda çoxlu paltaryuyan qurutma maşınları var. Bəzi brendlər hətta yeni məhsullarını “ekoloji cəhətdən təmiz” adı altında təqdim edirlər. Ümumiyyətlə, maşınlara insanlar daha az əmək tələb etdiyinə və daha sürətli olduğuna görə üstünlük verirlər.
Dos. Dr. İlkan Özkan asılaraq qurutmanın daha sərfəli olacağını vurğulayaraq dedi: “Qurutma maşınları kameradakı deşiklərdən çox isti hava buraxır və çamaşırlardakı sıx nəmi buxarlamaq üçün yavaş-yavaş fırlanır. Bu, asma qurutma ilə müqayisədə parçanı əlavə termo-mexaniki təsirə məruz qoyur. Qurutma sürəti yüksək olsa da, iş prinsipi emissiyaların miqdarını artırır. Filtr texnologiyasındakı irəliləyişlər lif tutma qabiliyyətini artırsa da, hələ ideal səviyyəyə çatmayıb. Bundan əlavə, bu qurutma üsulu, asma qurutma ilə müqayisədə əlavə elektrik istehlakı və bərpa olunan enerji mənbələrinin hələ kifayət qədər səviyyədə olmaması səbəbindən karbon izini də artırır. Nəticə etibarı ilə sərbəst asılaraq qurutma bir çox cəhətdən daha sərfəli və faydalıdır”.
Geyimlər yuyulsa belə, bəzi kimyəvi qalıqlar qala bilər
Paltarlarını açıq havada qurutmaq imkanı olmayan bir çox insanlar paltarlarını kombi və otaqlarda qurutmaq məcburiyyətində qalırlar. Bu vəziyyət hansı riskləri yaradır?
Evdə qapalı mühitdə qurutmanın ətrafdakı rütubəti artıraraq kif əmələ gəlməsinə və bununla bağlı tənəffüs xəstəliklərinə səbəb ola biləcəyini ifadə edən Dos. Dr. İlkan Özkan, “Həmçinin paltar yuyulduqdan sonra yuyulsa belə, bəzi kimyəvi maddələr quruluşda qala bilər. “Bu kimyəvi maddələrin buxarlanmış su ilə qapalı mühitə yayılması sağlamlıq problemlərinə səbəb olur.
Artan rütubət evdə kif və mikroskopik "gənələrin" böyüməsi üçün daha əlverişli şərait yaradır və indi hamı bilir ki, bu, tənəffüs yolları xəstəliklərini, xüsusən də astmanı dəvət edir. Ona görə də heç kim rütubətli evdə yaşamaq istəmir.
Şotlandiyanın Qlazqo şəhərində yerləşən Mackintosh Ətraf Mühit Mühəndisliyi Araşdırma Mərkəzinin araşdırmasına görə, otaqda qurutmaq üçün asılan çamaşırlar evin içindəki rütubəti artırır və bəzi xəstəliklərə səbəb olur. Paltar quruducuları da eyni işi görür, amma onlar da daha təhlükəlidir.
Ayşən Vəli