Qərb isə Pezeşkiandan çox şey gözləmir
İranda keçirilən seçkilərdə qalib gələn Məsud Pezeşkian təbrikləri qəbul edir və vəzifəsinin icrasına hazırlaşır. Tehrana dost ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya liderləri artıq İranın beynəlxalq təcriddən çıxmasının tərəfdarı, kardiocərrah, etnik azərbaycanlı və ardıcıl islahatçı, 69 yaşlı siyasətçini qələbə münasibətilə təbrik ediblər. ABŞ-dan gələn bəyanatlardan fərqli olaraq İranda seçkilərin azad və ədalətli keçirildiyini düşünənlərin də sırası sıxdır. Bəzi ölkələr isə İslam Respublikasında əsaslı dəyişikliklərin gözlənilməməsinə əminliklərini ifadə ediblər. Reallıqda nələrin baş verəcəyi təkcə Məsud Pezeşkiandan asılı deyil. İndi əsas intriqa Ayətullah Əli Xamenei və son dərəcə mühafizəkar parlamentin onun plan və təşəbbüslərinə mane olub-olmayacağıdır.
“Mən sizə əlimi uzadıram və sizi əmin edirəm ki, sizi tək qoymayacağam. Məni tək qoymayın. Qarşıdakı çətin yol sizin ünsiyyətiniz, rəğbətiniz və inamınız olmadan hamar olmayacaq”, – Məsud Pezeşkian cümə günü seçkilərin ikinci turunun nəticələri elan edildikdən dərhal sonra X sosial şəbəkəsində həmvətənlərinə müraciətində belə yazıb. Məsud Pezeşkian 30 milyon səsdən 16,3 milyon, onun rəqibi Səid Cəlili isə 13,5 milyon səs toplayıb. Seçkilərdə iştirak 49% təşkil edib ki, bu da birinci turla müqayisədə xeyli çoxdur. O zaman seçicilərin 40%-dən azı seçki məntəqələrinə gəlib. Qeyd edək ki, İranda 1979-cu ildən bu yana seçkilərdə belə aşağı göstərici olmayıb.
Qələbənin şərtləri
Məsud Pezeşkiyanın qələbəsi yalnız ona görə əlamətdardır ki, bu ilin martında parlament seçkilərində islahatçılar məğlub oldular və 2021-ci ildə Konstitusiya Keşikçiləri Şurası bir islahatçı namizədin prezident seçkilərində iştirakına icazə vermədi. Ekspertlər və mötədil siyasətçilər özləri də qeyd edirdilər ki, İran reformizminin zirvəsi çoxdan keçib. 2022-ci ildə məcburi hicaba qarşı etirazların vəhşicəsinə basdırılması yalnız seçki qutusunda dəyişiklik yolunun bağlı olduğu hissini gücləndirdi. Ancaq bu il mənzərə dəyişib. Mötədil qüvvələr düşərgəsinin ən nüfuzlu nümayəndələri - keçmiş prezidentlər Məhəmməd Hatəmi və Həsən Ruhani, eləcə də İranın keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif iranlıları seçki məntəqələrinə gedib islahatçı namizədə səs verməyə çağırıblar. “Nüvə sazişinin atası” olan keçmiş nazir Zərif əslində Məsud Pezeşkianın əsas tərəfdaşı olub. Keçmiş diplomat iyulun 5-də sosial şəbəkələrdə yazıb: “Birinci raundda iştirak etməyənlər, siz mesajınızı göndərdiniz, indi öz varlığınızla mesajınızı tamamlamalısınız”.
İslahatçı namizədi ən çox İslam Respublikasının etnik azlıqları dəstəkləyib. Bu, İran Mərkəzi Seçki Komissiyasının xəritəsində aydın görünür: Məsud Pezeşkian ölkənin bütün etnik “ətraflarında” mütləq çoxluğu əldə edib, əsasən ölkənin əsas dini mərkəzlərinin yerləşdiyi Mərkəzi İran isə Səid Cəliliyə səs verib. İranın yeni seçilmiş prezidenti azərbaycan, fars və kürd dillərini bilən etnik azərbaycanlıdır. Bu, dil və dini müxtəlifliyə görə daha dözümlü hesab edilən İranın qərb hissəsindən 1979-cu ildən bəri ilk prezidentdir. Pezeşkiyanın seçki kampaniyasının leytmotivinə çevrilən tolerantlıq və açıqlıq idi. Məsələn, İranın müxtəlif şəhərlərində silsilə mitinqlər zamanı, eləcə də televiziyada debatlar zamanı islahatçı dəfələrlə qadınların hüquqlarının genişləndirilməsini dəstəklədiyini vurğulayıb və hicabın düzgün geyinilməməsinə görə repressiyaları pisləyib. “Biz heç kimə, xüsusən də bacılarımıza və qızlarımıza qarşı hər hansı qəddar və qeyri-insani davranışa qarşıyıq və bu hərəkətlərin baş verməsinə icazə verməyəcəyik”, - deyə Məsud Pezeşkian qeyd edib. Və o, gələcək hökumətinə qadınları və etnik azlıqları da daxil edəcəyinə söz verib.
Seçkilərin nəticələri nə deyir?
Bundan əlavə, Məsud Pezeşkian açıq şəkildə internetdə məhdudiyyətlərin yumşaldılmasına, eləcə də müxalifətin təqibinə və etirazların dağıdılmasının zor üsullarına qarşı çıxış edib. Seçki kampaniyası zamanı o, dəfələrlə “səssizlərin səsi olacağına” söz verib və dinc etirazların “polis dəyənəyi” ilə yatırılmamalı olduğunu vurğulayıb. Bu arada, böyük sual islahatçıya vəd edilən bütün dəyişiklikləri həyata keçirməyə icazə verilib-verilməyəcəyidir. İranda bütün hakimiyyət ali rəhbər Ayətullah Əli Xameneiyə məxsusdur. İslam Respublikasının xarici və daxili siyasətini məhz o müəyyən edir. Prezidentin bu məsələlərdə yalnız məhdud təsiri var, onun əsas vəzifəsi ali rəhbərin göstərişlərini həyata keçirməkdir. 2020-ci ildən mühafizəkarların üstünlük təşkil etdiyi parlament də prezidentə müdaxilə edə bilər. Parlamentin spikeri Məhəmməd Bağer Qalibaf seçki yarışında Məsud Pezeşkianın iki əsas rəqibindən biri olub.
Yeni seçilən prezident artıq Ayətullaha sədaqətini ifadə edib, lakin dəyişikliklərin qarşısının alındığını hiss etsə, istefa verəcəyini vurğulayıb. Xamneyi öz növbəsində siyasətçini qələbəsi münasibətilə təbrik edərək, ona vəfat etmiş mühafizəkar prezident İbrahim Rəisinin “yolunu davam etdirməyi” tövsiyə edib. İranda islahatların olmaya biləcəyi faktı Tehranın ideoloji rəqibləri tərəfindən dərhal açıqlanıb. ABŞ Dövlət Departamenti məlumatında seçkilərin azad və ədalətli olmadığını vurğulayıb və Vaşinqton onların son nəticədə “İranın inkişafı istiqamətində əsaslı dəyişikliklərə və ya insan hüquqlarına daha böyük hörmətə gətirib çıxaracağını” gözləmir: "Seçkilər bizim İrana yanaşmamıza ciddi təsir etməyəcək".
Bu arada İranın digər düşməni İsrail də seçkinin nəticələrini bir qədər fərqli qəbul edib. İsrailin xarici işlər naziri İsrael Katz deyib: "İran xalqı seçkilər zamanı açıq şəkildə bildirdi ki, onlar dəyişiklik və Ayətullah rejiminə müxalifət tələb edirlər". Bu arada, İranın müttəfiqləri həftə sonu Tehrana dəstək sözləri və əlaqələrin daha da möhkəmlənməsi ümidi ilə teleqramlar göndəriblər. “Məsud Pezeşkian əslində Azərbaycan əsilli türkdür. Təbrizdə türkcə danışır, amma kürd bölgələrinə gələndə orada kürdcə danışa bilir. Farscanı da yaxşı bilir. Onunla əlaqə saxlayıb təbrik edəcəyəm. Ümid edirik ki, Türkiyə ilə İran arasında münasibətlər gələcəkdə yaxşılaşacaq. Üstəlik, İran Türkiyənin bölgədə ən yaxşı əlaqələri olan ölkədir”, – Ərdoğan bildirib.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev İran İslam Respublikasının yeni seçilmiş Prezidenti Məsud Pezeşkiana təbrik məktubu ünvanlayıb. “Biz Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında ortaq dini-mədəni köklər, dostluq və qardaşlıq kimi möhkəm təməllər üzərində qurulmuş münasibətlərə böyük əhəmiyyət veririk. Ötən onilliklər ərzində qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığımızın bütün sahələrdə, xüsusilə də iqtisadiyyat, nəqliyyat, energetika və humanitar sahələrdə dinamik inkişaf edərək bugünkü səviyyəyə yüksəlməsi və yeni məzmun kəsb etməsi bizi sevindirir. Bu gün qarşılıqlı hörmətə və mehriban qonşuluğa əsaslanan Azərbaycan-İran əlaqələrinin gələcək inkişaf istiqamətlərinə dair əldə edilmiş razılaşmalar, icra olunan birgə layihələr ölkələrimizin rifahına, bütövlükdə regionun davamlı inkişafına və təhlükəsizliyinə xidmət edir. Əminəm ki, birgə səylərimizlə xalqlarımızın və ölkələrimizin mənafeləri naminə Azərbaycan ilə İran arasında ənənəvi dostluq münasibətlərinin daha da möhkəmlənməsinə, qarşılıqlı maraq doğuran əməkdaşlığın genişlənməsinə nail olacağıq. İkitərəfli əməkdaşlığımızın inkişaf perspektivləri ətrafında fikir mübadiləsi aparmaq məqsədilə Sizi Azərbaycana səfərə dəvət edirəm. Sizə ən xoş arzularımı çatdırır, dost və qardaş İran xalqının rifahı naminə qarşıdakı məsul fəaliyyətinizdə uğurlar arzulayıram”, Prezident İlham Əliyev yazıb.
Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Məsud Pezeşkiana ünvanladığı teleqramında deyib: “Ümid edirəm ki, sizin prezident kimi fəaliyyətiniz regional təhlükəsizliyin sadələşdirilməsi və regional təhlükəsizliyin sadələşdirilməsi maraqları naminə dost xalqlarımızın mənafeyi naminə bütün sahələrdə konstruktiv ikitərəfli əməkdaşlığın daha da genişlənməsinə töhfə verəcəkdir”.
Mövcud olanı gücləndirmək
“Pezeşkianın dövründə İranın xarici siyasətinin bir çox istiqamətlərinə yenidən baxılacağı ehtimalı azdır. Xüsusən də Rusiya ilə ciddi yaxınlaşma kursunun dəyişməsi ehtimalı azdır. Prezidentin taktikası sələfi Rəisi dövründə artıq mövcud olanı gücləndirməkdir”, - İsraildən olan iranlı ekspert Vladimir Mesamed müsahibəsində əmin edib. Və təbii ki, şərqşünasın fikrincə, Tehranın İsrail istiqamətində siyasətində dəyişiklik gözləməyə dəyməz: “Müxtəlif baxışlı siyasətçilər - liberallar, mötədillər və fundamentalistlər İsrail məsələsində həmrəydirlər və razılaşırlar ki, İsraillə heç bir münasibət ola bilməz”.
Prezident Pezeşkianın andiçmə mərasiminin iyulun sonu və ya avqustun əvvəlində baş tutacağı gözlənilir. Onun ilk işi nazirləri təyin etmək olacaq. Hər bir portfel Mühafizəkarların nəzarətində olan parlamentdən fərdi təsdiq almalıdır. Kritik vəzifələrə - xarici işlər və daxili işlər nazirlərinə, habelə kəşfiyyat idarəsinin rəhbərinə namizədlər ali lider tərəfindən təsdiqlənməlidir. Və artıq burada yeni prezidentin planlarını həyata keçirə bilib-bilmədiyi bəlli ola bilər.
İranda prezident seçkilərinin ikinci turunda səsverənlərdən şikayətçi olmayıb. İran İslam Respublikası Konstitusiyasının Keşikçilər Şurası seçkilərin nəticələrini təsdiqləyib. Nəticələr İran İslam Respublikasının rəhbəri Ayətullah Əli Xameneiyə təqdim olunub.
Ermənistanın narahatlığı
Erməni siyasi elitası və politoloqları İrandakı seçkilərin ardınca Fransada baş verənlərdən narahatlıqlarını gizlətmirlər. Uzun illər İran Ermənistanın işğal siyasətini dəstəkləyib, bu işğalçı ölkəyə hərbi-iqtisadi yardım göstərib və faktiki olaraq Azərbaycanın blokada strategiyasının tam hədəfinə çatmasına mane olub. Vətən müharibəsindən sonra isə Ermənistanın masada kapitulyant kimi oturmaması, Azərbaycanla bərabərhüquqlu statusda olmasına Fransadan da çox yardımçı olub. 5 iyulda İranda keçirilən seçkilərdə azərbaycanlı olması ilə fəxr edən, prezident seçkisi zamanı Güney Azərbaycan vilayətlərində azərbaycanca çıxış edən və millətçilərin ciddi şəkildə dəstəklədiyi Məsud Pezeşkianın qalib gəlməsi Ermənistanda ciddi narahatlıqla müşayiət olunurdu. Hətta erməni siyasilər bir-birinin ardınca təsəlli xarakterli bəyanatlar verməyə çalşırdılar.
İrəvanı “sona qədər” dəstəkləməyi qarşısına prinsipial məqsəd olaraq qoyan Makronun 7 iyulda Fransadakı parlament seçkilərinin ikinci turunda məğlubiyyəti isə Ermənistanda həyəcanı daha da artırıb. Erməni politoloqlar hesab edir ki, Makronun məğlubiyyəti və solçularla hakimiyyəti bölüşməyə məcbur olması Fransanın Cənubi Qafqaz siyasətində redaktələrə səbəb ola bilər. Amma bu, hamısı deyil! ABŞ-da da seçkilər gözlənilir və Donald Trampın qalib gəlmə ehtimalı yüksəkdir. Baydendən fərqli olaraq, Rusiyanın ambisiyalarını anlayan Tramp Cənubi Qafqaza əvvəlki kimi nüfuz etməyəcək və bu ərazidə Rusiyanın hegemonluğunu bölüşəcək. Üstəlik, Trampın hakimiyyətə gəlməsi ilə Ukraynadakı konfliktin də Rusiyanın böyük ölçüdə istədiyi şərtlərlə başa çatacağı ehtimalı Kremlin Cənubi Qafqaza diqqətini artıracaq.
Erməni siyasətçilərin fikrincə, “Ərdoğanın dostu” Putin İrəvanın bu illər ərzində etdiklərini unutmayacaq, Putinin ən yaxın məsləhətçisi və “adamı” Aleksandr Lukaşenko isə İlham Əliyevin dostudur. Beləliklə, İrəvan üçün heç də yaxşı perspektiv görünmür. Buna görə də erməni siyasilər sülh sazişinin ən münasib şərtlərlə məhz yaxın bir neçə ayda bağlanmasının vacibliyini vurğulayırlar. Əks halda bir neçə aydan sonra şərtlər daha fərqli ola bilər.
Bu, Pezeşkyanın dövründə də davam edəcək
İranda seçkilərin nəticələri İranın xarici siyasətinə, xüsusən də Ermənistanla münasibətlərinə necə təsir edəcək? İranın yeni prezidenti milli mənsubiyyətini nəzərə alaraq daha azərbaycanpərəst mövqe tutacaqmı? İslahatçı prezident seçilməsi Rusiya və Qərblə münasibətlərə təsir edəcəkmi? Doğrudan da, İranın yeni seçilmiş prezidenti Məsud Pezeşkiyanın əleyhdarları mütəmadi olaraq onun azərbaycanlı olduğunu göstərir, hətta Türkiyə ilə münasibətləri gücləndirmək istəyinə görə onu pantürkist adlandırırlar. Hətta “Azərbaycan separatizmi” təhlükəsi ilə bağlı tezislərdən də istifadə olunur. Pezeşkianın rəqibləri isə bəzən onu bu təhlükə ilə əlaqələndirirlər. Baxmayaraq ki, bu, kifayət qədər şişirtmədir. Seçimdən keçən namizədlərin heç biri separatçılar və ya terrorçularla əlaqəsi ola bilməzdi, əks halda onlar seçimdən keçməzdilər və çox güman ki, o qədər də uzaq olmayan yerlərdə həbs olunardılar. Aydındır ki, onun müəyyən mənada rəğbət bəsləmələri, təbii ki, mənşəyindən irəli gəlir. Hamı başa düşür ki, ona xeyli sayda kürd və azərbaycanlı səs verib - o, azərbaycanlı ailədəndir, əslən Mehabad şəhərindəndir, bu da ona səslər əlavə edib. Amma yenə də bu halda onun mənşəyinin xarici siyasət kursuna ciddi təsir göstərə biləcəyinə inanmaq olmur. Yenə də burada qeyd etmək lazımdır ki, xarici siyasət kursunu prezident deyil, ali lider (İran) müəyyən edir. Təbii ki, prezident bir sıra proseslərə təsir edə bilər.
Azərbaycana gəlincə, Məsud Pezeşkian şübhəsiz ki, Azərbaycanla İran arasında münasibətlərin yaxınlaşması və gərginliyin aradan qaldırılması istiqamətində çalışacaq. Amma bu, təkcə, Pezeşkiyanın mənşəyi ilə deyil, həm də, əvvəldən tərtib olunmuş qonşu dövlətlərlə yaxınlaşma siyasəti ilə bağlıdır. Bu siyasət onun seçki kampaniyasının əsasını təşkil edirdi, lakin sonra biz bunun hansı bəhrə verdiyini gördük.
Qərbə gəlincə, bəli, bu, iranlı islahatçılar üçün bəlkə də ən çətin məsələdir, çünki onlar bir tərəfdən, təbii ki, beynəlxalq təcriddən, sanksiyaların təzyiqindən çıxmaq istəyirlər. Digər tərəfdən, keçmiş prezident Həsən Ruhaninin Qərbə doğru görünməmiş addım atdığını və hələ də nəticə vermədiyini nəzərə alsaq, bunu necə etmək çox aydın deyil. Xatırladaq ki, Barak Obama administrasiyasının, Avropa ölkələrinin iştirakı ilə Birgə Kompleks Fəaliyyət Planı (JCPOA) imzalanmışdı. İran bütün öhdəliklərini tamamilə yerinə yetirdi, lakin buna baxmayaraq, yenə də sanksiyaların təzyiqindən çıxa və oğurlanan vəsaiti geri ala bilmədi. Tramp gəldi, birtərəfli qaydada sazişdən çıxdı, avropalı tərəfdaşlara təzyiq göstərməyə başladı, onlara “JCPOA-da iştirak etməyə davam etsəniz, sanksiyalar alacaqsınız” dedi.
Bütün bunlar Ruhaninin və islahatçıların Qərblə yaxınlaşma kursunu, yumşaq desək, o qədər də cəlbedici etmir. Yəni bu kurs tamamilə iflasa uğrayıb, uğursuzluğa düçar olub, nəticədə islahatçıların parlamentdə, daha sonra isə 2021-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində cənab Rəisini qələbəyə aparıb. Qalib gələn Rəisi yox, onun təcəssüm etdirdiyi kurs olub. Bu mühafizəkar kursdur, islahatçı kursun iflasa uğraması fonunda iranlıların çox ümid bağladıqları kursdur. Pezeşkian əslində yaxşı bilir ki, oxşar addım atmaq düzgün qərar deyil. Ona görə də, o, başqa yollar axtaracaq və onun altında liberallaşma böyük ehtimalla hansısa daxili aspektlərə, daxili siyasi həyata aid olacaq. Bu internetdir, bunlar hicabdır. Orada çoxlu mübahisəli və mübahisəli məsələlər var.
V.VƏLİYEV