Hava hərəkəti olan külək insanlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, vacib hava hadisələrindən biri olan küləyin həyatımıza bir çox təsiri var. Bəs, bu təsirlər nələrdir? Xüsusilə, bərpa olunan enerji mənbəyi olduğu üçün havanın temperaturunu tarazlaşdırmaq baxımından külək ciddi potensiala malikdir.
Külək necə əmələ gəlir? Küləyin əmələ gəlməsi necə baş verir və hansı hadisələrə səbəb olur?
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Külək mühüm hava hərəkətidir. Demək olar ki, hər mövsümdə müşahidə olunur və olduğu yerə ciddi təsir göstərir. Küləyin molekulyar quruluşu sudan daha dağınıqdır. Bu vəziyyətdə külək dağılır və havada maye olur. Dağılmış molekulyar quruluşa görə isə havanı görmək mümkün deyil. Hava hərəkətləri ilə meydana gələn külək görülə bilməz, ancaq hiss edilə bilər.
Külək necə əmələ gəlir?
Külək hava yüksək təzyiqdən aşağı təzyiqli ərazilərə keçdikdə baş verir. Bu halda havanın yerdəyişməsini külək adlandırmaq olar. Bir-birini itələmək və ya bir-birini sıxışdırmaq nəticəsində baş verən küləyin mövsümi, daimi və yerli külək kimi müxtəlif növləri var. Bu küləklərin bəziləri il boyu davam edərkən, bəziləri qısa müddətdə bitir.
Küləyin əmələ gəlməsində ən böyük amil temperatur fərqidir. Küləyin hərəkəti regional temperatur fərqləri ilə təmin edilir. Bir bölgədə temperatur artdıqca, havanın molekulyar strukturunda olan atomlar daha sürətli hərəkət edir və beləliklə enerjiləri artır.
Külək formalaşması
Küləyin əmələ gəlməsinə ən mühüm təsir temperatur fərqidir. Temperaturun təsiri nəticəsində havanın yerdəyişməsi nəticəsində təzyiq fərqi yaranır. Bu, küləyin yaranmasında əsas amildir. Temperatur fərqi nə qədər yüksək olarsa, küləyin intensivliyi də bir o qədər çox olar. Soyuq havada atomların hərəkəti yavaşladığı üçün enerjiləri də buna uyğun olaraq azalır. Külək isti havada daha yüngül effekt yaratsa da, soyuq havada daha da ağırlaşır. Küləyin intensivliyi mövsümi şəraitdən asılı olaraq dəyişir.
Küləyin səbəb olduğu hadisələr
Külək temperaturun təsiri ilə meydana gələn təzyiq fərqindən yaranır. Daha çox təzyiq və temperatur fərqlərinin yüksək olduğu yerlərdə əmələ gələn külək okeanlarda və təzyiq fərqi yüksək olan enliklərdə müşahidə edilir.
Küləyin həyatımıza bir çox təsiri var. Fırtınalar, qasırğalar, güclü külək nəticəsində evlərin uçması küləyin törətdiyi hadisələr arasındadır. Eyni zamanda, ağacların zədələnməsi, tornadoların baş verməsi küləyin mənfi təsirləri sırasındadır.
Bildiyimiz kimi, artıq yay fəsli ilə vidalaşmışıq. Payız fəslinin rəsmi olaraq daxil olmasına isə çox az bir zaman qalıb. Elə bu səbəbdən də son günlər ciddi küləkli hava şəraiti müşahidə olunur. Düzdür, Bakı küləklər şəhəridir və daim küləklidir. Amma söhbət şiddətli küləklərdən gedir. Bəs, bu küləklər ölkədə hansı fəsadlara səbəb olur?
4 sentyabr 2023-cü il: Güclü külək Şəkidə yaşayış evlərinə ciddi ziyan vurub. Nəticədə, bəzi evlərin dam örtükləri uçub. Ərazidə elektrik dirəkləri, yenicə inşa olunmuş daş hasarlar aşıb. Yağış suları evlərə dolub.
7 sentyabr 2023-cü il: Güclü külək Balakən rayonunda 80-dən çox evin dam örtüyünü uçurub. Sentyabrın 6-da axşam saatlarından rayon ərazisində güclü külək əsib. Nəticədə, rayonun Katex kəndində 80 evin, şəhər ərazisində isə 5 mərtəbəli yaşayış binasının dam örtüyü dağılıb. Bundan başqa, şəhər ərazisində irigövdəli ağacın aşması nəticəsində 2 avtomobilə ziyan dəyib.
10 noyabr 2021-ci il: Bakıda hava şəraiti ilə əlaqədar küləyin fəsadlarından yeddi nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri alıb. 3 kişi, 4 qadın müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri alıb. Xəsarət alanlar tibbi yardım göstərilməsi üçün yaxınlıqdakı xəstəxanalara çatdırılıblar.
7 mart 2021-ci il: Bakıda əsən güclü külək faciəyə səbəb olub. 28 May metrosu qarşısından keçən bir xanımın başına dəmir parçası düşüb. Şəxs yerindəcə vəfat edib.
19 avqust 2022-ci il: Avstriyanın cənub regionlarında baş verən güclü fırtına iki uşağın ölümünə səbəb olub. Sankt Andre gölü kənarında güclü küləyin aşırdığı ağaclar iki uşağın ölümünə, bir neçə nəfərin yaralanmasına səbəb olub. Təbii fəlakət nəticəsində federal əyalətdə 15 min mənzilin elektrik enerjisi ilə təminatı kəsilib. Məlumata görə, bir sıra bölgələrdə dəmiryolu nəqliyyatının fəaliyyətində fasilələr yaranıb.
31 may 2023-cü il: Mayın 31-də güclü külək Ağcabədi rayonunun yaşayış məntəqələrində bir sıra fəsadlar törədib. Külək nəticəsində rayon ərazisində ağaclar aşıb, fərdi evlərə və yardımçı binalara, kənd təsərrüfatına ziyan dəyib, yaşayış məntəqələrinin bir çoxunda elektrik enerjisinin verilməsində fasilə yaranıb. Rayonun Hindarx qəsəbə sakini, 1963-cü il təvəllüdlü Mamedov Allahverən Qəzənfər oğlu küləyin aşırdığı tut ağacının altında qalaraq dünyasını dəyişib.
9 fevral 2023-cü il: Bakıda əsən güclü külək bir sıra fəsadlara yol açıb. Bir çox yerlərdə güclü külək ağacları və dəmir çəpərləri aşırıb.
Belə hadisələrdən biri də Bakının Xətai prospekti, Elmi-Tədqiqat Tibbi Bərpa İnstitutunun (keçmiş Kirov institutu) qarşısında yaşanıb. Belə ki, güclü külək ərazidəki dəmir çəpərləri aşırıb. Xoşbəxtlikdən ölüm və ya xəsarət halı olmayıb.
1 aprel 2017-ci il: Azərbaycanda müşahidə edilən güclü külək ölümə səbəb olub. Ölüm faktı Neftçalada qeydə alınıb. Külək 56 yaşlı kişini həyatdan edib. Bədbəxt hadisə axşam saatlarında Haqverdili kəndində qeydə alınıb. Belə ki, həmin kəndin sakini, 56 yaşlı Cəfər Hacıbaba oğlu Səlimov güclü küləyin aşırdığı çinar ağacının altında qalaraq dünyasını dəyişib.
24 fevral 2017-ci il: Bərdə rayonunda güclü külək bir nəfərin ölümünə səbəb olub. Hadisə səhər saatlarında Bərdə rayonundakı tikinti materialları bazarında baş verib. Yaxınlarının sözlərinə görə, güclü küləyin aşırdığı dəmir darvaza Bərdə rayon Kələntərli kənd sakini 22 yaşlı Muxtarov Eyyub Sadiq oglunun üzərinə düşüb. Nəticədə ağır xəsarət alan Eyyub Muxtarov dünyaşını dəyişib. Qeyd edək ki, Eyyub Muxtarov orada dəmir malyarı işləyirmiş.
19 iyun 2023-cü il: Qaxda da güclü külək və yağış fəsadlara səbəb olub. İri gövdəli ağaclar aşaraq yolları bağlayıb, elektrik və telefon xətlərini sıradan çıxarıb. Nəticədə şəhər ərazisində elektrik enerjisinin verilişində fasilələr yaranıb. Aidiyyəti qurumlar fəsadların aradan qaldırılması istiqamətində işlər aparıb.
17 fevral 2023-cü il: Göyçay rayonunda havanın küləkli olması yanğınlara səbəb olub. Gün ərzində rayonda 7 yanğın hadisəsi qeydə alınıb. Göyçay rayonunun Kürdəmiş kəndində 100 kvadratmetr ərazidə kol-kos, Alpout kəndində yol kənarı çəpərlər, Çaxırlı kəndində kanal ətrafı kolluqlar yanıb. Şıxbəyli kəndində Bəşirov Rüstəm Azər oğluna məxsus bağ sahəsində, Kürdəmiş kəndində Məmmədov Paşa Məhəmməd oğluna məxsus ərazidə yanğın olub. 60 ədəd xurma ağacı yanıb. Bundan başqa, ərazidə elektrik naqillərinin də yandığı bildirilir. Rayonun Potu kəndində də yanğın olub, kol-kos yanıb. Yanğınların genişlənməsinin qarşısı alınıb, alov söndürülüb.
24 aprel 2018-ci il: İngiltərənin Esseks qraflığında baş tutan yarmarkada güclü külək oyuncaq qəsri havaya qaldırıb. Hadisə zamanı yeddi yaşlı Sammer Qrant qəsrin içində olub.
Azyaşlı qızın atası insident zamanı heç nə edə bilməyib. O, yalnız "Mənim qızım oradadır" deyərək qışqırıb və uçan oyuncaq qəsri saxlamağa çalışıb. Oyuncaq 300 metr hündürlükdən yerə çırpılıb. Hadisə nəticəsində azyaşlı ölüb. Qızın ölümündə yarmarkanın rəhbərləri Uilyam və Şelbi Terston ittiham olunur. Onların oyuncaq qəsri yerə düzgün bağlamadığı bildirilib. Cütlüyün sözlərinə görə, güclü külək səbəbindən onlar qəsri yığışdırmaq istəyib, ancaq bundan əvvəl azyaşlı qız orada bir neçə dəqiqə oynamaq istədiyini bildirib.
Uilyam və Şelbiyə qarşı ehtiyatsızlıqdan qəsdən adam öldürmə və xidməti vəzifələrinin yerinə yetirilməməsi ittihamları irəli sürülüb.
2 sentyabr 2023-cü il: Bakıda 77 yaşlı kişi bədbəxt hadisə nəticəsində ölüb. Hadisə Lökbatan qəsəbəsində qeydə alınıb.
Qəsəbə sakini, 77 yaşlı Əhəd Abdullayev güclü külək nəticəsində ağacdan yıxılıb. Hadisə yerinə gələn təcilli yardım ilə xəstəxanaya aparılan Ə. Abdullayev yolda dünyasını dəyişib.
10 sentyabr 2023-cü il: Güclü külək Sumqayıtda bir sıra fəsadlar törədib. Şəhərin Nizami küçəsində iri gövdəli qovaq ağacı yola aşıb, nəticədə avtomobillərin hərəkətində maneələr yaranıb. Şəhərin 20-ci məhəllə adlanan ərazisində isə şam ağacı işıq dirəyinin üstünə aşıb, nəticədə mənzillərə elektrik enerjisinin verilməsində fasilə yaranıb. Güclü külək Çerkassi küçəsində də fəsad törədib. Belə ki, iri ağac gövdəsindən qopub. Lermontov küçəsində isə söyüd ağacı avtomobilin üzərinə aşıb. Hadisələrin baş verdiyi ərazilərə Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyəti Mənzil Kommunal Təsərrüfatı İstehalsat Birliyinin Yaşıllaşdırma idarəsinini əməkdaşları cəlb edilib, ağaclar doğranaraq ərazidən daşınıb.
Bütün bu yaşananları nəzərə alaraq, bəs güclü küləklərdən necə qorunmalıyıq?
- Pəncərələri və şüşələri bağlayın. Nərdivanlar, bağ mebelləri və ya pəncərə və şüşələri qıra biləcək hər hansı əşyaları bir yerə bərkidib bağlayın.
- Qapıları yaxşı-yaxşı bağlayın. Qapıları və pəncərələri, xüsusilə evin külək vuran tərəfində olanları və qaraj qapıları kimi böyük qapıları bağlayın.
- Əgər varsa, avtomobilləri qarajda park edin. Onları divar və ağaclardan uzaq tutun.
- Elektrik və telefon naqillərindən ehtiyatlı olun. Yerə düşmüş və ya hələ də sallanan elektrik/telefon kabellərinə toxunmayın.
- Mümkün qədər içəridə qalın.
Ayşən Vəli