Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (MKİ) ABŞ-da və ondan kənarda düzgün nöqteyi-nəzəri tətbiq etməklə dünyada jurnalistikanın əsas sponsorudur. Agentliyin axtarış sistemləri və sosial şəbəkələrlə qarşılıqlı əlaqəsi heç bir şübhə yeri qoymur. Kəşfiyyat qurumu Qərbin gördüklərini, eşitdiklərini və inandıqlarını formalaşdırdığını əminliklə söyləmək olar. MKİ və onun “kuklaları” qlobal ictimai müzakirə məkanında gördüklərimizə, eşitdiklərimizə və inandıqlarımıza güclü təsir göstərir. Bəlkə də əldə etdiklərimizi sorğulamağa başlamağın vaxtıdır, deyə bilərik. Amma...
Kiçik Robert Kennedi (Amerikalı hüquqşünas və radio aparıcısı, ABŞ prezident seçkilərinə namizəd, ABŞ prezidenti Con Kennedinin bacısı oğlu) Leks Fridmanla bu yaxınlarda müsahibəsi zamanı Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsini "Azərbaycanda bəzi jurnalistlərin və mətbu orqanların ən böyük sponsoru" adlandırıb. Bu olduqca təəccüblüdür, lakin Demokratlar Partiyasından prezidentliyə namizədin bəyanatında bəzi məqamlar həqiqəti əks etdirir. Azərbaycanda özlərini müstəqil mətbuatın nümayəndəsi kimi cəmiyyətə sırımağa çalışan bəzi jurnalistlər var ki, onların maliyyə qaynaqları əksəriyyətə məlum deyil. Bəziləri hətta o qədər imkanlıdırlar ki, adət etdiyimiz media nümayəndələrindən bütün mənalarda seçilirlər. Onlar haradan maliyyələşdiklərini açıq şəkildə deməsələr də, media cəmiyyəti artıq bu sirrdən agahdır. Təbii ki, belə jurnalistlər və onların təmsil olunduğu media orqanı heç vaxt müstəqil ola bilməzlər. Çünki, sifarişlə çalışır, mövqelərində tərəfsiz ola bilmirlər.
Hamının tanıdığı “müstəqil jurnalistlər”in çalışdıqları media qurumlarının internet resursu olmadığı üçün onları mətbuat kateqoriyasına aid etmək olmaz. Hansı media qurumunun ki, saytı var orada da bəzi çatışmazlıqlar görünür. Media qurumun gəlir yeri nə ola bilər? İlk növbədə reklamlar yada düşür. Belə olan halda məntiqli sual yaranır. Bəs həmin “müstəqil” media qurumların saytlarında niyə reklam yoxdur? Deməli, məsələnin görünməyən tərəflərini də burada axtarmaq lazımdır...
1948-ci ildə Frank Wisner Xüsusi Layihələr Ofisinin direktoru təyin edildi və bu ofis tezliklə Siyasət Koordinasiya İdarəsi adlandırıldı. Bu ofis MKİ-nin casus qolu idi və onun əsas vəzifəsi təbliğat aparmaq və iqtisadi müharibə aparmaq, eləcə də düşmən dövlətlərə qarşı təxribatçı fəaliyyətlər aparmaq və yeraltı müqavimət qruplarına dəstək vermək idi.
MKİ-nin xeyir-duası ilə Wisner məqsədi Amerika media yayımının vektorunu formalaşdırmaq olan "Mockingbird" əməliyyatını həyata keçirməyə başladı. Yazıçı Deborah Davisin fikrincə, “Mockingbird” əməliyyatı çox konkret ideyaları təbliğ etmək üçün bir sıra nüfuzlu amerikalı jurnalistləri işə cəlb edib. Bu çox genişmiqyaslı əməliyyatda çox hörmətli jurnalistlər, o cümlədən yüzlərlə müxtəlif qəzetlərdə məqalələri dərc olunan Cozef Alsop (Joseph Alsop) iştirak edirdi. MKİ-nin ehtiyac duyduğu hekayələri təbliğ etmək üçün işə götürülən jurnalistlər arasında “Nyu York Tayms”-dan Stüart Alsop, Ben Bradli və Ceyms Reston da var idi.
İndi 2023-cü ilə sürətlə irəliləyək. Bu gün MKİ-nin mənfur təsiri, görünür, daha güclü olmasa da, əvvəlki kimi güclü olaraq qalır. Son zamanlar MKİ “The Daily Beast” və “Rolling Stone” kimi ABŞ-ın bir sıra böyük media qurumları ilə sıx əlaqələr saxlayır. Fridmanla müsahibəsində Kennedi kəşfiyyat agentliyinin yeni liberal Salon vebsaytı ilə əlaqəsinə də işarə etdi. Təbii ki, bu media orqanlarının MKİ ilə birbaşa əməkdaşlıq edib-etməməsi sualına birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Bununla belə, danılmaz olan odur ki, MKİ həm ABŞ daxilində, həm də onun hüdudlarından kənarda rəvayətlər tərtib etmək və düzgün nöqteyi-nəzəri tətbiq etmək qabiliyyətinə malikdir.
On il əvvəl prezident Barak Obama təhlükəli qanun layihəsini, Milli Müdafiə Təxsisatları Qanununu imzaladı. Jurnalist Leah Anayanın qeyd etdiyi kimi, bu sənəd MKİ-yə Amerika xalqına qarşı “qanuniləşdirilmiş psixoloji müharibə əməliyyatları” həyata keçirməyə icazə verdi. MKİ-nin insanlara təsiri solçu xəbər saytları və ənənəvi media korporasiyalarından çox-çox kənara çıxır. Keçən il “MintPress”-in hərtərəfli araşdırmasının nəticələri açıq şəkildə göstərdi ki, Facebook MKİ ilə sıx əlaqələr saxlayır. Və bu olduqca başa düşüləndir. Axı Facebook-un aylıq aktiv auditoriyası 2,95 milyarddır və həmin istifadəçilərin çoxu xəbərləri oxumaq üçün müntəzəm olaraq sayta daxil olur. “MintPress” komandası Meta-nın "Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsindən onlarla adamı, həmçinin FTB və ABŞ Müdafiə Nazirliyi kimi bir çox başqa qurumları işə götürdüyünü" aşkar etdi. Və şirkət tərəfindən işə götürülən bu insanlar "etibar, təhlükəsizlik və məzmun moderasiyası kimi siyasi əhəmiyyətli sektorlarla" işləyirdilər.
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi həmçinin Amerikanın çoxmillətli texnologiya şirkəti Google ilə sıx əlaqələr saxlayır və bu şirkət həm ölkə daxilində, həm də xaricdə şəxslərə casusluq etməyə meyllidir. Bu gün Google dünyanın ən populyar axtarış sistemidir. Nə üçün MKİ axtarış nəticələrinə təsir göstərməyə çalışmamalıdır? Hətta Silikon Vadisi ilə MKİ arasında ayrılmaz bir əlaqənin olduğunu da deyə bilərik.
Amma bu son deyil. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi öz təsirini başqa bir qüdrətli qurum - Demokratiya üçün Milli Dəstək (NED) tərəfindən maliyyələşdirilən təşkilatlar şəbəkəsi vasitəsilə həyata keçirir. 1983-cü ildə yaradılan NED rəsmi internet saytına görə, əsas məqsədi "siyasi və iqtisadi institutları təşviq etməklə digər ölkələrdə demokratiyanı təşviq etmək" olan qeyri-kommersiya korporasiyasıdır. Əminliklə söyləmək olar ki, NED “bütün dünyada demokratik təsisatların böyüməsini və möhkəmlənməsini” təşviq etmək məqsədi daşıyır.
Bununla belə, “New York Times” 1997-ci ildə NED fondunun "Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin onilliklər ərzində gizli şəkildə gördüyü işləri açıq şəkildə etmək üçün" yaradıldığını bildirdi. Vəqfin yaradılmasında əsas rol oynamış şəxs Allen Weinstein 1991-ci ildə dediyi kimi, "bu gün gördüyümüz işlərin çoxunu 25 il əvvəl MKİ gizli şəkildə edib".
Başqa sözlə, NED fondu MKİ tərəfindən idarə olunan bir alətdir. Fond hər il dünyanın 100-dən çox ölkəsində fərdlərə və qruplara minlərlə qrant paylayır. Bu qrantların çoxu, on minlərlə dollarla mediaya və jurnalistlərə gedir. Məsələn, araşdırmaçı jurnalistlər Matt Kenard və Mark Cutisin öyrəndiyi kimi, NED bir sıra Britaniya müstəqil media qruplarına milyonlarla dollar sərmayə qoyub. Onlar qeyd ediblər ki, fondun məqsədi “siyasi partiyalar, həmkarlar ittifaqları, dissident hərəkatları və media kimi təşkilatlara dəstək olmaqdır”. Fond enerjisinin və resurslarının böyük hissəsini Şərqi Avropa, Latın Amerikası və Asiyaya yönəltsə də, Kenard və Curtis bu yaxınlarda Böyük Britaniyaya üz tutduqlarını, xüsusən də müxtəlif media qurumlarını və ən azı dörd mətbuat azadlığı qrupunu maliyyələşdirdiyini müəyyən etdilər. Jurnalistlərin fikrincə, maliyyə alanların hamısının “siyasi spektrin mütərəqqi sonunda olması” təəccüblü deyil.
Kenard və Curtis əlavə ediblər ki, NED Bellingcat, Finance Uncovered və openDemocracy kimi araşdırmaçı jurnalist qruplarına, həmçinin Thomson Reuters Fonduna maliyyə ayırıb. Bundan başqa, NED bir sıra xarici media qruplarını, o cümlədən Internews, PEN və Sərhədsiz Reportyorlar təşkilatlarını maliyyələşdirib. NED-in təsirini bütün Avropada, xüsusən də Polşa, Çexiya, Slovakiya, Bolqarıstan və Fransa kimi ölkələrdə görmək olar. Və bu hamımızı narahat etməlidir. MKİ onilliklər ərzində qanundan kənar fəaliyyət göstərib və öz işinin şəffaflığını təmin etmək cəhdlərinə fəal müqavimət göstərib. O, bir çox qeyri-qanuni müşahidə proqramları və demokratikləşdirmə əməliyyatları tətbiq edib.
Bütün bunlar bizi kiçik Robert Kennedinin bəyanatına qaytarır. Açığı, prezidentliyə namizəd səhv etmir. Əslində o, MKİ-nin təsir gücünü lazımınca qiymətləndirmir. Bu agentlik və onun etibarlı nümayəndələri qlobal ictimai diskurs məkanında gördüklərimizə, eşitdiklərimizə və inandıqlarımıza güclü təsir göstərirlər. Bəlkə də Azərbaycanda fəaliyyət göstərən, amma maliyyə qaynağı qeyri-müəyyən olan, daha çox “azad mətbuat” etiketi altında gizlənərək fəaliyyət göstərən media orqanlarını təftiş etməyin vaxtı çoxdan çatıb. Əslində onlar özlərini, çirkin əməllərini çoxdan açığa çıxarıblar, amma bəzi “çətir” təşkilatlar belə jurnalistləri və media qurumlarını yerli qayda və qanunların hökmündən qorumağı bacarıblar. Artıq Qərb ölkələri və dünyanın qalan hissəsi MKİ-nin mətbuat üzərindən apardığı əməliyyatlardan xəbərdardır. İfşa olunubsa, hər şey bəllidirsə, deməli ona qarşı əks-həmlə etmək də asandır. Belə isə...
V.VƏLİYEV
P.S. Məqalədə bəzi xarici mənbələrə istinadlar var.