"Ölkəmiz yeni sosio-texnoloji inkişaf mərhələsinə keçid ərəfəsindədir" - MÜSAHİBƏ

Bu gün bütün dünyada Telekommunikasiya və İnformasiya Cəmiyyəti Günü kimi qeyd edilir. Məqsəd informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından (İKT) istifadənin genişləndirilməsi, eyni zamanda, rəqəmli fərqliliyin aradan qaldırılması üçün məlumatlılıq səviyyəsinin yüksəldilməsidir. İKT mövzusu qəzetimizdə də geniş işıqlandırılır, müxtəlif səpkili yazılarla yanaşı, tematik səhifələr də hazırlanır.

SİA olaraq AMEA-nın vitse-prezidenti, Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun baş direktoru, akademik Rasim Əliquliyevin süni intellektin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri və müasir vəziyyəti, ölkəmizdə bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar, həyata keçirilən dövlət siyasəti, eləcə də süni intellektin inkişaf perspektivləri ilə bağlı geniş müsahibəsini təqdim edirik:

– Rasim müəllim, əvvəlcə istər­dik ki, bütün dünyada aktual olan, cəmiyyətdə böyük maraq doğuran süni intellekt texnologiyalarının meydana gəlməsi və inkişafı ilə bağ­lı bir qədər məlumat verəsiniz.

– Ümumiyyətlə, tarixə nəzər saldıq­da süni intellektlə bağlı müxtəlif dövr­lərdə bir sıra fantastik mülahizələrə rast gəlmək olar. Məsələn, elmi fantastika ilə məşğul olan tanınmış alimlərdən biri Ayzek Azimov “Mən, Robot” adlı əsərində süni intellektlə bağlı müəyyən mülahizələr və ideyalar irəli sürmüş, eyni zamanda, robotların yaradılması və istismarı ilə bağlı təməl prinsipləri­ni formalaşdırmışdır. A.Azimov “Robot texnikası qanunları”nda hər bir robotun insanla ünsiyyət qurarkən riayət etməli olduğu bir sıra qaydalar müəyyənləş­dirmişdir. Bu qaydalarda deyilirdi ki, robot insan sağlamlığına heç bir zərər vurmamalı, həyat üçün təhlükə yarat­mamalı, insanın verdiyi bütün əmrlə­ri yerinə yetirməli, eyni zamanda, öz mövcudluğunu qorumalıdır.

A.Azimovun irəli sürdüyü müla­hizələr bu gün də aktualdır. Ötən əs­rin 40-cı illərindən sonra bu fantastik fikirlərin həyata keçirilməsi üçün real elmi-nəzəri və texnoloji platforma ya­ranmağa başladı. Belə ki, elm və tex­nologiyanın sürətli inkişafı kompüterin meydana çıxmasına səbəb oldu. Artıq alimlərdə belə bir fikir formalaşdı ki, əgər kompüter hesablama və məntiq əməliyyatları aparırsa, bəs bu qur­ğu düşünə, qavraya, qərar qəbul edə bilərmi? Bu kimi mülahizələr süni in­tellektin meydana gəlməsi üçün stimul yaradırdı. Burada xüsusilə tanınmış alim Alan Türinqi xatırlamaq yerinə düşər. Türinqin 1950-ci ildə çap etdir­diyi “Hesablama maşınları və intellekt” adlı məqalə süni intellekt nəzəriyyə­sinə əhəmiyyətli töhfə olmuşdur.

Bununla yanaşı, əlbəttə ki, digər məşhur alimlər də süni intellektlə bağ­lı fundamental fikirlər irəli sürüblər. Dünya şöhrətli alim, professor Lütfi Zadə də 1950-ci illərdə süni intellekt məsələlərinə diqqət yönəltmişdir. Süni intellekt nəzəriyyəsinə aid ilk elmi əsər­lərdən biri Zadə tərəfindən 1950-ci ildə ABŞ-ın Kolumbiya Universitetində çap olunmuşdur. Hələ Kolumbiya Univer­sitetində təhsil alarkən o, kompüterin düşünmək qabiliyyəti ilə bağlı artıq fantastik yox, real mülahizələr irəli sür­müşdür.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, süni intellekt bir termin kimi 1956-cı ildə ortaya çıxmışdır. Belə ki, dünyada kompüter elminin inkişafına mühüm töhfə verən, süni intellekt nəzəriyyəsi­nin formalaşmasında əvəzsiz rolu olan ABŞ alimi Con Makkarti “süni intellekt” terminini ilk dəfə Dartmut Kollecinin yay seminarında səsləndirmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, süni intel­lektlə bağlı ideyalar keçən əsrin 50-ci illərinin ortaları və 60-70-ci illərdə o qədər də cəlbedici deyildi. Çünki onun elmi-nəzəri əsasları insanın intellek­tual funksiyalarını öz üzərinə götürə biləcək qədər inkişaf etməmişdi. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, Lütfi Zadənin 1965-ci ildə “qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsini irəli sürməsi süni intellektin inkişafında inqi­labi dəyişikliyə səbəb oldu. Belə ki, Lüt­fi Zadənin bu nəzəriyyəsi digər ənənə­vi məntiq nəzəriyyələri ilə müqayisədə daha ümumi, insan düşüncəsinə daha yaxın idi.

Yuxarıda qeyd edilən bəzi nailiy­yətlərə baxmayaraq, o dövrlərdə süni intellektin inkişafı üçün hələ yetərli elmi baza olmadığından bu sahəyə diqqət o qədər də yüksək deyildi. Lakin 1980-90-cı illərdə qeyri-səlis məntiq nəzə­riyyəsi, süni immun sistemləri, genetik alqoritmlər, xüsusən də, süni neyron şəbəkələri istiqamətləri üzrə aparı­lan tədqiqatlar süni intellektin yenidən “çiçəklənməsinə”, sürətlə inkişaf etmə­sinə və onun elmi-nəzəri əsaslarının yaranmasına gətirib çıxardı.

Bütün bu nailiyyətlər, eyni zaman­da, kompüter texnologiyalarının inkişa­fı ilə bağlıdır. Kompüter elminin sürətlə inkişaf etməsi, effektiv superkompüter texnologiyalarının yaradılması, müxtə­lif mürəkkəb məsələlərin həll olunması üçün riyazi əsasların işlənilməsi artıq süni intellekt nəzəriyyəsinin praktikada tətbiq olunması üçün böyük imkanlar yaratdı.

Süni intellektin inkişaf tarixindən danışarkən İnternetin rolunu da xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki, süni intel­lekt sistemləri İnternet yaranana qədər ayrı-ayrı avtonom sistemlərdə tətbiq olunurdu. Lakin İnternet meydana çıx­dıqdan sonra artıq yeni virtual reallıqlar yarandı. İnternetin ayrı-ayrı funksiyala­rında, xidmətlərin təqdim olunmasında süni intellekt texnologiyaları geniş tət­biq olunmağa başladı.

– Bəs Azərbaycanda süni intel­lekt texnologiyalarına nə vaxtdan diqqət ayrılmağa başlanıb. Alimlə­rimiz bu sahədə hansı işləri həyata keçiriblər?

– Alimlərimiz ötən əsrin təxminən 70-ci illərindən süni intellekt problem­lərinə diqqət yönəltməyə başlayıblar. Həmin dövrlərdə “süni intellekt” termi­nindən geniş istifadə olunmurdu, yal­nız onun ayrı-ayrı məsələlərinin həll olunması üçün müxtəlif nəzəri üsullar işlənilirdi. Məsələn, obrazların tanın­ması, natamam informasiya şəraitində qərar qəbuletmə və idarəetmə, müxtə­lif məsələlər üçün proqnozlaşdırma məsələləri və s.

Səksəninci illərdən etibarən ölkə­mizdə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi­nin tədqiq olunmasına başlanmışdır. O dövrlərdə qeyri-səlis məntiq nəzə­riyyəsi ölkəmizdə neft-qaz sənayesin­də, eləcə də digər müxtəlif sferalarda tətbiq edilmiş və bu istiqamətdə mü­hüm elmi nəticələr əldə olunmuşdur. Azərbaycan alimləri Sovet elminin tər­kib hissəsi kimi süni intellekt nəzəriy­yəsinin elmi-nəzəri əsaslarının inkişaf etdirilməsi, yeni metodların işlənilməsi ilə bağlı araşdırmalar aparır, eyni za­manda, süni intellekt texnologiyaları­nın o dövrdəki potensialından istifadə edərək müxtəlif tətbiqi məsələləri hə­yata keçirirdilər.

Təsadüfi deyildir ki, bu gün həm Elm və Təhsil Nazirliyinin tabeliyində olan elmi müəssisələrdə, həm Azər­baycan Milli Elmlər Akademiyasında, həm də digər elm və ali təhsil qurum­larında süni intellekt texnologiyalarına xüsusi diqqət ayrılır. Artıq süni intellekt texnologiyalarının elmi-nəzəri prob­lemləri Azərbaycan elminin əsas priori­tetlərindən biri kimi qəbul olunur, həm­çinin bu sahədə magistrlar, fəlsəfə və elmlər doktorları hazırlanır.

Ümumiyyətlə, son illərdə alimləri­miz tərəfindən qeyri-səlis məntiq və idarəetmə, süni neyron şəbəkələri, müxtəlif təyinatlı intellektual sistemlər, ekspert sistemləri kimi süni intellektlə əlaqəli mövzular geniş tədqiq olunub və bir sıra müvafiq praktiki innovativ həllər təklif edilib.

Azərbaycan alimləri beynəlxalq elmi əlaqələrini günü-gündən geniş­ləndirir, müxtəlif ölkələrin nüfuzlu elm və təhsil mərkəzləri ilə sıx əməkdaşlıq həyata keçirirlər. Onların süni intellek­tin elmi-nəzəri əsaslarının inkişafı, eyni zamanda, müxtəlif sahələrdə tətbiqi ilə bağlı çox sayda məqalələri beynəlxalq səviyyəli nüfuzlu elmi jurnallarda dərc olunur. Bu nailiyyətlər dünyanın müva­fiq sahə üzrə nüfuzlu reytinq siyahıla­rında da özünü göstərir.

Hazırda inkişaf etmiş dünya döv­lətlərində olduğu kimi, ölkəmizdə də yeni texnoloji reallıqlar yaranır. Bütün bunlar cəmiyyətimizin inkişafı, ölkə­nin iqtisadi və hərbi potensialının ar­tırılması və təhlükəsizliyinin möhkəm­ləndirilməsinə xidmət edir. Ona görə də, Azərbaycan alimləri fundamental elmi-nəzəri istiqamətdə fəaliyyəti güc­ləndirməklə milli problemlərin həllinə də dəstək verirlər. Bu istiqamətdə apa­rılan araşdırmaların nəticəsi kimi, artıq ölkəmizdə rəqabətədavamlı, yüksək intellektual xüsusiyyətlərə və imkanla­ra malik, müxtəlif təyinatlı smart (“ağıl­lı”) qurğular və sistemlər işlənir.

– Ölkəmizdə süni intellekt sahə­sində həyata keçirilən dövlət siyasə­tini necə qiymətləndirirsiniz?

– Əvvəla, onu qeyd etmək lazımdır ki, son 20 ildə Azərbaycan Respubli­kasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən ölkəmizdə qlobal çağırış­lar və IV Sənaye İnqilabı ilə əlaqədar atılan addımlar, “ağıllı şəhər”, “ağıllı kənd”, “ağıllı infrastruktur” konsepsi­yalarının reallaşdırılmasına, xüsusi əhəmiyyətə malik innovativ layihələrin həyata keçirilməsinə diqqət qabaq­cıl texnologiyaların tətbiqinə dövlət siyasəti çərçivəsində geniş dəstək göstərildiyini nümayiş etdirir. Qlobal texnoloji çağırışlar və transformasiya­lar kontekstində dövlət başçısı tərə­findən “Azərbaycan Respublikasının 2022-2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası” və digər mühüm konseptual sənədlər qəbul olunmuş­dur. Bütün bunlar ölkəmizdə qabaqcıl texnologiyaların, xüsusilə də, süni in­tellekt texnologiyalarının inkişafına bö­yük diqqət yetirildiyini göstərir.

Bu mövzu haqqında danışarkən, İkinci Qarabağ müharibəsində Azər­baycanın istifadə etdiyi müasir silahla­rın əksəriyyətinin süni intellekt texno­logiyalarına əsaslandığını xatırlatmaq yerinə düşər.

Təsadüfi deyildir ki, müasir dövrdə dünya ölkələrinin strateji potensialının qiymətləndirilməsi zamanı süni intel­lekt texnologiyalarının inkişaf vəziyyə­tinə də xüsusi diqqət yetirilir. Hazırda bu kimi məsələlər inkişaf etmiş ölkələ­rin qarşısında dayanan prioritet və­zifələrdən biri hesab edilir. Belə ki, artıq dünyanın qabaqcıl dövlətləri süni intel­lektin inkişafı ilə bağlı milli strategiyalar qəbul edirlər. Hazırda Azərbaycanda da Süni İntellekt Strategiyasının hazır­lanması istiqamətində işlər görülür, IV Sənaye İnqilabının çağırışlarını rəh­bər tutaraq kompleks tədbirlər həyata keçirilir, məqsədyönlü elmi tədqiqatlar aparılır və müvafiq qurumlar yaradılır.

Digər tərəfdən, ölkəmizdə “yaşıl cəmiyyət” formalaşır, “yaşıl transfor­masiyalar” bütün sferaların inkişafın­da nəzərə alınır. Hazırda cəmiyyətdə “yaşıl təfəkkür”ün formalaşdırılması, ənənəvi enerji mənbələrindən alter­nativ, yaşıl enerji daşıyıcılarına keçid, ölkəmizdə texnoloji infrastrukturun mo­dernləşdirilməsi və intellektuallaşdırıl­ması dövlət siyasətinin mühüm priori­tetlərindəndir.

Bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycan­da da rəqəmsal transformasiyalar in­san fəaliyyətinin müxtəlif sferalarına nüfuz edir. Azərbaycan qabaqcıl dün­yaya inteqrasiya olunur, inkişaf etmiş ölkələrlə, aparıcı transmilli şirkətlərlə müxtəlif sahələrdə sıx əməkdaşlıq edir. Rəqəmsal transformasiyalar konteks­tində dövlətimizin elektron dövlətə transformasiya olunması, vətəndaş­lara intellektual elektron xidmətlərin göstərilməsi artıq reallığa çevrilmişdir. Rəqəmsal transformasiyaların təsiri nəticəsində insanların da qabaqcıl tex­nologiyalara münasibəti dəyişir. Müasir dövrdə onlar zəruri bilikləri əldə etmək, cəmiyyətin aparıcı və məhsuldar qüvvəsinə çevrilməklə bağlı müəyyən işlər həyata keçirirlər, “elektron Azərbay­can”ın “elektron vətəndaş”ı olmağa çalışırlar.

– Qeyd etdiniz ki, süni intellekt texnologiyalarının ölkəmizdə geniş tətbiq olunması üçün müxtəlif la­yihələr həyata keçirilir, təşəbbüslər irəli sürülür. Əlbəttə ki, bu, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına, əmək ba­zarına müsbət təsir göstərir, eyni zamanda, müəyyən narahatlıqlara da səbəb olur. Bu kimi məsələlərə Sizin münasibətiniz necədir?

– Ümumiyyətlə, bəşər tarixində in­sanlar hər zaman özlərinə köməkçi ax­tarıblar, öz əməyini yüngülləşdirməyə çalışıblar. İnsanlar həmişə qarşılarına qoyduğu müxtəlif məqsəd və arzula­ra çatmaq üçün yeni qurğular, mexa­niki sistemlər və s. yaradıblar. Bütün dövrlərdə daha yaxşı yaşamağa, yeni imkanlar qazanmağa, təbiətdə və cə­miyyətdə hakim, dominant mövqedə olmağa çalışıblar. Bütün bunlar hər dövrün reallıqlarına və inkişaf səviyyə­sinə uyğun əmək bazarının formalaş­masına, yeni peşələrin yaranmasına, eyni zamanda, bəzi peşələrin sıradan çıxmasına səbəb olub. XXI əsrdə isə bəşəriyyət özü üçün “ağıllı texnoloji xidmətçilər” yaratmaq imkanları əldə edib. Bu gün süni intellektə əsaslanan robotları, dronları insanların “ağıllı tex­noloji xidmətçilər”i hesab etmək olar.

Bəşər tarixində bir neçə sənaye inqilabı baş verib. Şübhəsiz ki, bu sə­naye inqilablarının əsas səbəbkarı və aparıcı qüvvəsi insan zəkasıdır. I Sə­naye İnqilabı buxar maşınının, II Səna­ye İnqilabı elektrikin, III Sənaye İnqilabı elektronikanın, kompüterin və İnterne­tin, IV Sənaye İnqilabı isə süni intellekt, Əşyaların İnterneti və s. texnologiya­ların meydana gəlməsi və inkişafı ilə əlaqədardır.

Bu gün cəmiyyət həmin innovativ, geniş transformativ gücə malik texno­logiyaların təsiri ilə yeni sosio-texnoloji inkişaf mərhələsinə keçid ərəfəsindədir. Süni intellekt texnologiyaları insanın zə­kasına, əməyinə, fəaliyyətinə xas olan müxtəlif funksiyaları öz üzərinə götür­məkdədir. Beləliklə, obyektiv inkişaf prosesinin təsiri ilə yeni əmək bazarı formalaşır ki, bu da insanlardan yeni ba­carıqlar, qabiliyyət, təfəkkür və davranış tələb edir. Bu gün ölkəmizdə süni intel­lekt texnologiyalarının təsiri ilə istehsal, təhlükəsizlik, nəqliyyat, ticarət, ictimai iaşə və digər sahələrdə onlayn xidmət­lərdən geniş istifadə rəqəmsal platfor­mada əmək bazarının yeni seqmentini formalaşdırır. Artıq iş yerləri virtualla­şır, müxtəlif sahələrdə onlayn fəaliyyət göstərmək imkanları artır.

Müasir dönəmlərdə əmək bazarının xüsusiyyətləri əvvəlki dövrlərlə müqa­yisədə tamamilə fərqlənir. Bu gün hər bir vətəndaş özü müəyyən bacarıqlara, təcrübəyə malik olmaqla, mobil telefon vasitəsilə bir və ya bir neçə işi həyata keçirə bilər. Çünki artıq mobil qurğular, sadəcə, bir ünsiyyət vasitəsi deyil, on­lar həm də əmək alətinə, iş yerlərinə çevrilib. İnsanlar sosial şəbəkələrdə müxtəlif tədris, reklam-marketinq, məs­ləhət, kommersiya xidmətləri həyata keçirərək qazanc əldə edirlər. Daha bir məqam ondan ibarətdir ki, informasi­ya-kommunikasiya texnologiyalarının və süni intellektin sürətli inkişafı ilə fizi­ki məhdudiyyətli insanlar da əmək ba­zarına cəlb olunur, internet üzərindən fəaliyyət göstərərək öz potensiallarını reallaşdırır, aktiv işçi qüvvəsinə çevril­mək imkanları əldə edirlər.

Eyni zamanda, virtual əmək bazarı­nın əhatə dairəsi tək ölkə hüdudları ilə məhdudlaşmır. Vətəndaşlarımız qlobal virtual əmək bazarına qoşularaq xarici ölkələrdə iş əldə edir, maddi tələbatla­rını ödəyirlər.

– Rasim müəllim, qeyd etdiniz ki, süni intellekt texnologiyalarının təsiri ilə bütün dünyada, həmçinin ölkəmiz­də tamamilə yeni xüsusiyyətlərə malik əmək bazarı formalaşır. Bu da, əlbəttə ki, müasir biliklərə malik yüksəkixti­saslı kadrların hazırlanmasını zəruri edir. Ölkəmizdə bu istiqamətdə hansı işlər görülür?

– Ölkəmizdə müasir dövrün çağırış­larına adekvat yeni nəslin formalaşması üçün texnoloji biliklərə, bu biliklərin əsas­larını təşkil edən riyaziyyat, fizika, kimya və digər elmlərə böyük ehtiyac yaranır. Başqa sözlə, rəqəmsal transformasi­yalar ölkə təhsilinin də qarşısında yeni vəzifələr qoyur, müvafiq dövlət orqanları vətəndaşların İKT sahəsində minimum biliklərə malik olması, texnoloji və infor­masiya mədəniyyətinin formalaşması is­tiqamətində tədbirlər həyata keçirirlər.

Məlum olduğu kimi, ölkəmizdə Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən STEAM (Science, Technology, Engineering, Art and Math – red.) layihəsi həyata keçirilir. Bu layihə elm, texnologiya, mühəndis­lik, yaradıcılıq məharəti və riyazi bilikləri özündə əks etdirən modern təhsil kon­sepsiyasıdır. Layihənin əsas məqsədi şagirdlərdə texnoloji biliklərə həvəs ya­ratmaq, onların innovativ texnologiya­lardan istifadə qabiliyyətini yüksəltmək və gələcəkdə dəqiq elmlər sahəsində ali təhsil almaları üçün imkanlar təqdim etməkdir. Ölkənin ümumtəhsil məktəblə­rində müvafiq sahədə fəaliyyət göstərən mütəxəssislər STEAM layihəsi çərçivə­sində müxtəlif tədbirlər həyata keçirirlər.

Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamət­də, həmçinin “Sabahın alimləri” kimi çox qabaqcıl, böyük əhəmiyyətə malik res­publika müsabiqəsi təşkil edir. Ölkəmizdə ali məktəb tələbələri və orta təhsil müəs­sisələrinin şagirdləri yerli və beynəlxalq səviyyəli sərgilərdə, yarışlarda iştirak edirlər.

Misal olaraq qeyd edim ki, ötən ilin may ayında Bakıda keçirilən “TEKNOFEST Azərbaycan” festivalında ölkəmiz tərəfindən təqdim olunan ekspo­natlar və layihələrin əksəriyyəti süni intel­lekt texnologiyalarına əsaslanırdı.

Bu gün ölkənin ali təhsil sistemində də süni intellekt sahəsində kadr hazırlı­ğına xüsusi diqqət yetirilir, yeni ixtisaslar açılır. Eyni zamanda, Azərbaycanın ən istedadlı şagird və tələbələrinin “Gənc­lərin xarici ölkələrin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrində təhsil almalarına dair 2022–2026-cı illər üçün Dövlət Proqramı” çərçivəsində dünyanın reytinqli universi­tetlərində İKT və süni intellekt sahəsində oxumaları üçün şərait yaradılır. Hesab edirəm ki, bütün bu addımlar, dünyada gedən rəqəmsal transformasiya proses­lərinə uyğun olaraq yeni nəsil kadrların hazırlanması yaxın zamanlarda öz bəh­rəsini verəcəkdir.

Əminliklə demək olar ki, süni intellekt texnologiyaları, kompüter elmləri, onunla əlaqəli olan proqram mühəndisliyi, kom­püter mühəndisliyi və digər İKT profilli ix­tisaslar ölkəmizdə sürətlə populyarlaşır. Sevindirici haldır ki, xüsusən, son illərdə əksər valideynlər gələcəkdə övladlarının kompüter elmləri istiqamətində təhsil al­maları üçün səy göstərirlər.

– Şübhəsiz, bütün bunlar ölkənin inkişafı və strateji potensialının güc­ləndirilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Lakin süni intellekt texnologi­yalarının inkişafı ilə əlaqədar müəyyən risklərin yaranması da proqnozlaşdırı­lır və bu da cəmiyyətdə müəyyən na­rahatlıqlar doğurur. Bu haqda düşün­cələrinizi öyrənmək istərdik.

– Əlbəttə, süni intellektin və digər rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və in­kişafı ilə bağlı risklərin yaranmasına dair mülahizələrlə razılaşmaq olar. Çünki istə­nilən texnologiyanın meydana gəlməsi ilə onun yaratdığı risk və təhlükələr də ak­tuallaşır, onun müsbət tərəfləri ilə yana­şı, mənfi cəhətlərinə də diqqət yetirmək zərurəti yaranır. Sadəcə olaraq, müvafiq risklərin haradan qaynaqlandığını dərin­dən araşdırmaq, anlamaq və müəyyən tədbirlər görmək lazımdır. Digər tərəfdən, risklərin yaranmasının başlıca səbəblə­rindən biri bütün bu proseslərin virtual məkanda baş verməsi ilə bağlıdır.

Xüsusilə də, Əşyaların İnterneti tex­nologiyalarına əsaslanan kritik infrast­rukturlarda bu risklər daha çoxdur. Çünki kritik infrastrukturlara kənardan müdaxilə edilməsi, onların fəaliyyətinin dayandırıl­ması və s. ilə bağlı başqa ölkələrdə bəzi mənfi təcrübələr də vardır. Bu baxımdan, müvafiq sahədə həyata keçirilən dövlət siyasəti və aparılan əsaslı islahatların Azərbaycan alimləri və texnoloqlarının qarşısında qoyduğu yeni vəzifələri rəh­bər tutaraq, ölkədə kibertəhlükəsizlik və kiberdayanıqlılıq məsələlərinə xüsusi diqqət göstərmək lazımdır.

Ümumiyyətlə, hər növ yeni texnologi­yalarda müəyyən boşluqlar və çatışmaz­lıqlar olur. Rəqib və ya düşmən tərəf də bundan istifadə edərək, ölkəyə, müxtəlif qurumlara və vətəndaşlara ciddi ziyanlar vura bilər. Məsələ burasındadır ki, ki­bertəhlükələrin özləri də intellektuallaşır. Yəni, bütün bu intellektual texnologiya­lar, eyni zamanda, bədniyyətli insanların əlində çox güclü vasitəyə, silaha çevri­lir. Ona görə də, ölkənin bu istiqamətdə kibertəhlükəsizliyinin təmin olunması, kiberdayanıqlılığının daha da yüksəldil­məsi üçün aidiyyəti qurumlar, alimlər və mütəxəssislər intellektual potensialını səfərbər edərək kompleks işlər həyata keçirirlər.

Məlumdur ki, süni intellekt texnologi­yaları ən mürəkkəb funksiyaları üzərinə götürür və bu funksiyaları həyata ke­çirərkən süni neyron şəbəkələri əsasın­da qurulan dərin təlim metodlarından istifadə edir. Smart texnoloji mühitdə ge­nerasiya olunan biliyin, qərarın özünün əldə olunmasının qeyri-şəffaflığı və izah oluna bilinməməsi kimi ciddi bir məqam süni intellekt sisteminin gələcəkdə özünü necə aparacağını proqnoz etməyə imkan vermir və bu səbəbdən də ciddi risklər yaranır.

Enerji, nəqliyyat və s. kimi digər kritik infrastrukturların yenidən qurulması, hə­yati vacib ənənəvi sistem və qurğuların yeni platformaya transformasiya olun­ması, sənayenin modernləşdirilməsi və IV Sənaye İnqilabının tələblərinə uyğun­laşdırılması, hazırda ölkə başçısı tərə­findən bir vəzifə və çağırış kimi alim və mütəxəssislərin qarşısına qoyduğu “yaşıl iqtisadiyyat”ın, “yaşıl infrastruktur”un for­malaşdırılması və s. kimi istiqamətlərdə həyata keçirilən tədbirlər təqdirəlayiq­dir. Bütün bunlar artıq kompleks olaraq, rəqəmsal dövlət platformasında texnoloji innovasiyalara əsaslanan yeni infrastruk­turların kibertəhlükəsizliyi və kiberdaya­nıqlılığının təmin olunması ilə bağlı ciddi işlərin görülməsini zəruri edir.

Əşyaların İnterneti texnologiyala­rının tətbiq olunması insanların həyat və fəaliyyətinə dair fərdi məlumatların mühafizəsi məsələsini də aktuallaşdı­rır. Beləliklə, bütün növ texnologiyaların təhlükəsizliyinin təmini, etibarlı istismar olunması və s. kimi mühüm məsələlər hər zaman gündəmdə olmalıdır. İstənilən texnoloji innovasiyadan bəhrələnməklə yanaşı, onun yaradacağı təhlükələrə qar­şı sistemli mübarizə aparmağa da hazır olmaq lazımdır.

– Süni intellekt texnologiyalarının ictimai həyatın bütün sferalarına də­rindən nüfuz etməsi cəmiyyətdə yeni ictimai münasibətlərin yaranmasına səbəb olur. Bu da ölkənin hüquq sis­teminin təkmilləşməsini, yeni müna­sibətlərin qanunla tənzimlənməsini tələb edir. Bu istiqamətdə ölkəmizdə aparılan işlərin vəziyyəti necədir?

– Əlbəttə ki, müasir çağırışlar, ölkə­miz də daxil olmaqla, bütün dövlətlərin hüquq sisteminin müasir dövrün texno­loji çağırışlarına, həmçinin süni intellekt texnologiyalarına adekvat olaraq inkişaf etdirilməsini zəruri edir.

Ölkəmizdə də müxtəlif dövrlərdə bu istiqamətdə müəyyən normativ-hüquqi sənədlər qəbul olunub. Lakin bu gün ölkəmizdə sürətlə reallığa çevrilən süni intellekt texnologiyaları ilə bağlı yeni qa­nunların qəbul edilməsinə ehtiyac vardır. Çünki insanlar öz gündəlik həyatında və əmək fəaliyyətində dronlar, robotlar və digər müxtəlif qurğular və proqram sistemlərindən istifadə edirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir texnologiyalar cəmiyyətə, insanların sağlamlığına, əm­lakına və s. ziyan vura bilər. Ona görə də Azərbaycanda bu məsələyə diqqət daha da artırılmalı, beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla müvafiq normativ-hüquqi baza formalaşdırılmalıdır.

Əlavə olaraq qeyd edim ki, süni in­tellekt texnologiyaları virtual platformada qlobal xarakter daşıdığı üçün həm ölkə, həm də beynəlxalq səviyyədə ciddi prob­lemlər yarada bilər. Bu səbəbdən dünya ölkələri baş verə biləcək təhlükələrlə bir­gə mübarizə aparmalı, onların qarşısının alınmasında yaxından iştirak etməlidirlər.

– Rasim müəllim, bu yaxınlarda sizin Fransanın Marsel şəhərində ke­çirilən “İnsan Beyni Layihəsi üzrə Sammit”də (“Human Brain Project Summit: 2023”- red) iştirakınız və səfərin nəticələri barədə verdiyiniz hesabat cəmiyyətdə böyük maraq do­ğurdu. Bu məsələ haqqında bir qədər ətraflı məlumat verməyinizi istərdik.

– Ümumiyyətlə, süni intellekt texno­logiyalarının təkamülünə diqqət yetirsək, görərik ki, bu texnologiyalar, əsasən, in­sanın təbii intellektindən yararlanır. Süni intellekt texnologiyaları, bir tərəfdən, in­sanların təbii intellektinin davamı, uzan­tısı kimi meydana çıxır, digər tərəfdən, bu texnologiyaların yararlandığı intellekt mənbələrindən biri də bioloji aləmdir. Belə ki, alimlər əvvəlcə təbii neyronla­rın işini öyrəniblər, sonra onun əsasında süni neyron yaradıblar. Yəni, süni neyron şəbəkələri, eləcə də genetik alqoritmlər, qarışqa alqoritmi, süni immun sistemləri və s. bu gün süni intellekt texnologiyala­rının inkişafının əsas qaynaqlarıdır. Bir sözlə, süni intellekt texnologiyaları həm təbii intellektin yaratdığı elmi-nəzəri və praktiki üsullar, həm də real həyatda olan varlıqların fəaliyyət və davranışlarının öy­rənilməsi, təqlid olunması, modelləşdiril­məsi əsasında inkişaf edir.

Hazırda dünyanın müxtəlif elm sahələri üzrə alimləri artıq beyinin özü­nün təbiəti, mahiyyəti, fəaliyyəti, struktu­ru, onun necə idarə olunması, modelləş­dirilməsi və insan düşüncəsi, təfəkkürü ilə bağlı tədqiqatlar aparırlar.

Sammitin qarşısında duran məsələlə­ri, əsas etibarilə, iki istiqamətdə qrup­laşdırmaq olar. Birincisi, beyində olan müxtəlif xəstəliklərin araşdırılması və həmin problemlərin aradan qaldırılma­sı üçün süni intellekt texnologiyalarına əsaslanan xüsusi mikroçiplərdən, qurğu­lardan, müxtəlif sistemlərdən istifadəni nəzərdə tutur. Bu, o deməkdir ki, alim­lər ənənəvi tibbi yolla müalicəsi hələlik mümkün olmayan müxtəlif beyin xəstəlik­lərinin (parkinson, epilepsiya, alzheymer və s.) müalicəsi üçün süni intellekt tex­nologiyalarından istifadə etməyi, beyinin ayrı-ayrı funksiyalarının rəqəmsal əkizlə­rini yaratmağı düşünürlər. Alimlər artıq bu məsələ ilə bağlı tədqiqatlar aparırlar və müəyyən elmi nəticələr də əldə edirlər.

Digər bir istiqamət isə beyinin özünün funksiyalarının öyrənilməsi, dərindən təhlil edilməsi, hər hansı bir ideyanı əldə edərək onun süni intellektə transformasi­yasının həyata keçirilməsidir. Yəni, söh­bət insan beyninin funksiyalarını qismən öz üzərinə götürə biləcək yeni nəsil süni intellekt sistemlərindən gedir.

Sammitdə müzakirə olunan mövzular bu gün Azərbaycan alimlərinin də maraq dairəsindədir. Hesab edirəm ki, süni in­tellekt, neyro və koqnitiv elmlərin kəsiş­məsində multidissiplinar araşdırmaların aparılması və yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması məqsədəuyğundur.

– Bəs süni intellektin yaxın gələ­cək üçün perspektivləri haqqında nə deyə bilərsiniz?

– İnternet meydana çıxan ilk zaman­larda insanlara xidmət etmək, kommuni­kasiya yaratmaq və onların informasiya tələbatını ödəmək üçün nəzərdə tutul­muşdu. Son illərdə isə artıq İnternetin yalnız insanları əhatə etmədiyinin, za­man və məkandan asılı olmayaraq, istə­nilən təyinatlı əşya və qurğuların müxtəlif sensorlar vasitəsilə İnternetə qoşulma­sının şahidi oluruq. Bu imkanlardan ya­rarlanaraq baş verən transformasiyalar kontekstində süni intellekt texnologiyaları cəmiyyətdə yeni reallıqlar yaradır.

Smart sistemlərin, qurğuların, robot­ların yaranması və insanların həyatının tərkib hissəsinə çevrilməsi nəticəsində sivilizasiyanın yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyacağı proqnozlaşdırılır. Bu səbəbdən son zamanlar V və VI sənaye inqilablarının çox da uzaqda olmadığın­dan bəhs edilir. İnternetin, “hörümçək toru”nun intellektuallaşdırılması, kollektiv süni intellektin yaranması artıq süni intel­lekt texnologiyalarının inkişafının növbəti mərhələsi kimi, bəşər tarixində ilk dəfə olaraq, yeni sosio-texnoloji cəmiyyətin əsasını formalaşdırır. Sosio-texnoloji cə­miyyətdə insanlar robotlarla, yəni birgə fəaliyyət çərçivəsində robotlarla işləyə­cək, onlarla iş yoldaşı olacaqlar ki, bu da yeni münasibətlər, yeni davranış qayda­ları tələb edir. Kollektiv təbii intellekt və kollektiv süni intellektin birgə yaşayışı, bi­ri-biri ilə ünsiyyət qurması, biri-birinə ya­rarlı olması, bəzi hallarda ziyan vurması, müəyyən təhlükələr yaratması nəticəsin­də proqnozlaşdırıla bilməyən müəyyən perspektivlər ortaya çıxa bilər. Təbii ola­raq, bununla bağlı bir sıra futuroloji fikirlər də mövcuddur.

Bildiyiniz kimi, süni intellekt insan həyatına böyük sürətlə daxil olur, cəmiy­yətin inkişafına dəstək verir. Bu zaman müxtəlif əşyalara qoşulmuş sensorlar, videokameralar və s. kimi smart qur­ğulardan böyük həcmli informasiyanın toplanması və emal edilməsi məsələləri aktuallaşır. Artıq mövcud kompüter sis­temləri, serverlər, əlaqə kanalları və s. bu informasiya partlayışının qarşısında acizdirlər. Ona görə də, bütün bu texnolo­ji mühitin özəyi olan informasiyanın emalı məsələlərinə də yeni yanaşmalar ortaya çıxır. Artıq kvant kompüterləri, kvant ser­verləri və s. kimi kvant texnologiyaları informasiya partlayışı şəraitində çıxış yollarından biri kimi qeyd olunur. Hazırda qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi kvant texno­logiyalarının böyük strateji əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. Bu baxımdan, kvant texnologiyalarının təkmilləşdirilmə­si və tətbiqi inkişaf etmiş ölkələrin qarşı­sında dayanan prioritet vəzifələrdən biri hesab edilir.

Süni intellekt texnologiyaları, bio­texnologiyalar, biotibbi texnologiyalar, nanotexnologiyalar və s. kimi qabaqcıl texnologiyaların bir-biri ilə çulğalaşması cəmiyyətimiz və gələcəyimiz üçün yeni perspektivlər açır. Xüsusən, tibb sahəsin­də, insan həyatının müxtəlif sferalarında inqilabi yeniliklər proqnozlaşdırılır.

Son olaraq qeyd edim ki, hazırda texnologiyaların “ağıllanması” nəticə­sində superintellektin yaranmasının, onun gələcəkdə insanı üstələyə bilməsi ehtimalının cəmiyyətdə müəyyən müla­hizələr doğurması da təbii haldır. Lakin bu məsələdə realist, eyni zamanda, nik­bin olmaq lazımdır. Belə ki, qlobal inkişaf kontekstində dövlətin texnoloji potensia­lının gücləndirilməsi nəticəsində texnoloji suverenlik təmin olunarsa, bu kimi intel­lektual texnologiyalar bütün sahələrdə ölkənin inkişafına xidmət edər. Odur ki, artıq IV Sənaye İnqilabının vətəndaşları formalaşmalı, cəmiyyətdə texnoloji mə­dəniyyət aşılanmalı, eləcə də insanlar texnologiyaların sürətli inkişaf tempinə uyğun olaraq dayanmadan zəruri texno­loji bilikləri mənimsəməlidirlər.

"Xalq qəzeti"