Düşünün ki, dağlarda və meşələrdə sərbəst yaşayan şirləri, pələngləri, meymunları, maralları təbii yaşayış yerlərindən, iqlimindən, meşələrindən, hətta öz ölkələrindən götürüb qəfəsə salmaq, ya da insanları güldürmək üçün onlardan istifadə etmək amansızlıq deyil? Onlar canlıdırlar və hissləri var. Üstəlik, biz onları qəfəsə bağlamaqla kifayətlənmirik, həm də onları nümayiş etdirməklə üzərlərindən pul qazanırıq.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Bir müddət dünya tərsinə çönsə, heyvanlar insanları tutub qəfəsə salsa, qəfəsə qoysa, meşədə oynatsa, necə hiss edərdik? "Axı, onlar heyvandır” deməyin, inanın ki, bəzi heyvanlar insanlardan daha az “heyvanlar”dır. Səlcuqlu-Osmanlı qədim mədəniyyətində “zoopark” və ya "sirk" anlayışı məhz buna görə yox idi. O vaxtı heyvanlar öz təbii yaşayış yerlərində sevilirdilər, güclü qar yağanda və aclıqdan ölmək ehtimalı yarananda meşələrdə və dağlarda onlar üçün yemək qoyulurdu.
Vəhşi təbiəti qorumaq üçün quş evləri, it-pişik daxmaları, heyvan xəstəxanaları, hətta yaralı və xəstə quşlar üçün şəxsi evlər tikilmişdir. Bu evlər arasında ən məşhuru Türkiyədə yerləşən Bursa/Osmanqazidəki “Qurabahane-i Ləkləkan”dır.
Türk mədəniyyəti heyvanlara və bitkilərə “Tanrının ayəsi” və “həyatın hikməti” kimi baxır. Bu səbəbdən bu mədəniyyətin nümayəndələri bütün canlılara hörmət və sevgi ilə yanaşırlar. Buna görə də Səlcuq-Osmanlı mədəniyyəti zoopark yaratmamış, heyvanları təbii yaşayış yerlərində bəsləməyə üstünlük vermiş və bununla bağlı bir çox qaydalar qoymuşdur. Ehtiyac yarandıqda (məsələn, güclü qar yağanda, vəhşi heyvanlar yemək tapa bilməyəndə) bu fondlar hərəkətə keçərək dağların, meşələrin müxtəlif yerlərində ət, ot kimi qida maddələrini qoyub gedirdilər. Məqsəd, öz ehtiyaclarını ödəyə bilməyən varlıqların yaşama haqqını qorumaq və Allahdan savab qazanmaqdır.
Zooparklarda və sirklərdə heyvanlara nələr edilir?
Əsirlik heyvanların özlərini itirməsinə səbəb olur
Çox vaxt təbii yaşayış yerlərindən uzaqlaşdırılan heyvanların aqressivləşdiyi və depressiyaya düşdüyü müşahidə edilir. İnsanların dəhşətli kədərə dözə bilməyəndə etdiyi kimi, belə vaxtda heyvanlar da özlərinə zərər verirlər. Bu problemlə üzləşən zürafələr boyunlarını əyir, fillər başlarını aşağı-yuxarı yelləyir, meymunlar, quşlar özlərinə zərər verir, iri pişiklər və ayılar qəfəsin ətrafında addımlayır. Bunlar təbiətdə görəcəyiniz normal davranışlar deyil.
Heyvanlara zooparkda məxfilik və rahat hərəkət üçün yer verilmir
Təbiətdə fillər hər gün 48 km-dən çox məsafə qət edirlər. Ayılar da gündə 18 saat fəal şəkildə təbiəti kəşf edirlər. Eynilə, aslanlar və pələnglər də qaçmağı və dırmaşmağı sevdikləri üçün gün ərzində çox kilometr yol qət edirlər. Bu heyvanlar təbii yaşayış yerlərindən götürülür və kiçik qəfəslərə yerləşdirilir.
Balalar böyüdükdə insanlar üçün daha az maraqlı olur və buna görə də atılırlar
Heyvanların balalarını görmək həvəsində olan insanlar olduğundan, səlahiyyətlilər heyvanlardan yalnız damazlıq məqsədlər üçün istifadə edə bilərlər. Ancaq balalar böyüdükcə insanların marağı azalır və atılır. Sadəcə böyüdükləri üçün arzuolunmaz olan bu heyvanlar, ən yaxşı halda sirklərə və ya daha da pisi, zooparklara göndərilir. Heç yerə göndərilə bilməyənlər öldürülür. Artıq körpə olmadığınız üçün tərk ediləcəyinizi təsəvvür edə bilərsinizmi?
Zooparklar heyvanların qorunmasına kömək etmir
Bir çox səlahiyyətlilər, növlərini qorumaq və yaşatmaq üçün heyvanları zooparklarda saxladıqlarını iddia etsə də, bu, belə deyil. Zooparklarda saxlanılan heyvanlar mühafizəyə ehtiyacı olmayan vəhşi və iri heyvanlardır. Həmçinin zooparklardakı şirlər əsasən nəsli kəsilməkdə olan növlərdir. Bu heyvanların təhlükədən xilas olmasını istəyiriksə, onları qapalı yerdə saxlamaq əvəzinə təbii yaşayış yerlərinin qorunmasını təmin etməli deyilikmi?
Zooparklar insanlara vəhşi təbiət haqqında heç bir məlumat vermir
Bəzi insanlar vəhşi təbiət və heyvanlar haqqında məlumat əldə etmək üçün zooparklara baş çəkirlər, lakin zooparklarda öyrənilən yeganə şey bu heyvanların dar yerdə tək qalmasının yaxşı olmadığıdır. Hər bir heyvan qəfəsinin qarşısında bir neçə dəqiqə dayanmaqla onlar haqqında heç nə öyrənmək olmaz. Zooparkın sizə əlavə edəcəyi heç nə yoxdur, çünki o, təbii yaşayış yeri deyil və heyvanlar burada normal hərəkət etmirlər.
Zooparkdakı heyvanlar təbii həyatlarından qoparılaraq qəfəslərə bağlanır
Düşünməyin ki, zooparkda qapalı qalan heyvanlar hansısa formada zərər görmüş və insanların köməyinə ehtiyacı olan heyvanlardır. Avropadakı zooparklardakı fillərin 70%-i vəhşi təbiətdən götürülüb. İngiltərədə böyük akvariumda nümayiş etdirilən heyvanların 79%-i də təbii yaşayış yerlərindən qoparılıb. Dünyanın hər yerindən belə nümunələr çoxdur.
Onları əhliləşdirmək üçün elektrik verirlər
Zooparklarda, sirklərdə olduğu kimi, ziyarətçiləri əyləndirmək üçün heyvanlar ağrılı təlimlərə məruz qalırlar. Təlim zamanı fillər elektrik enerjisi ilə təhrik edilir. Bundan əlavə, İngiltərədə heyvanlar tez-tez zooparklar və sirklər arasında dəyişdirilir.
Lazımsız hesab edilən sağlam heyvanlar baxıcıların vaxtını və yerini tutduqları üçün öldürülürlər
2005-ci ildə Dartmur Vəhşi Təbiət Parkında iki bala və bir yetkin dişi canavar "sürü çoxluğu" səbəbindən vurularaq öldürüldü. 2007-ci ildə Avropa Zooparklar və Akvariumlar Assosiasiyası, digər zooparkların istəmədiyi halda, onlar üçün arzuolunmaz heyvanları öldürə biləcəklərini açıqlamışdı. Çünki bu heyvanlar yer tutur və baxıcının vaxtını alır. Heyvanların Müdafiəsi Təşkilatının məlumatına görə, yalnız Avropada hər il 5000 heyvan “artılıq” olduğu üçün öldürülür.
Zooparkdakı heyvanların ömrü daha qısadır
Zooparkda saxlanılan şir balalarının 40%-i bir aylıq olmamış ölür. Təbiətdə şir balalarının 30%-i altı aylıq olmamışdan əvvəl ölür. Təbiətdəki bu ölümlərin ən azı üçdə biri də insanlar tərəfindən törədilir. Afrika filləri də zooparkdakından üç dəfə çox vəhşi təbiətdə yaşayır.
Bir çox zooparklarda heyvanların rifahı ən aşağı səviyyədə belə qorunmur
Hətta ən yaxşı şəraiti olan zooparklarda belə, heyvanların təbii yaşayış yerləri ilə eyni şəraiti olan bir yer təmin etmək mümkün deyil. Heyvanlar təbii həyatda qidalanma, iqlim şəraiti və sosial ehtiyaclar baxımından müxtəlifliyə malikdirlər. Bu müxtəlifliyi təmin etmək bir yana, bir çox zooparklar hətta minimum heyvan rifahı standartlarına cavab vermir.
Zooparkdakı fillərin böyük əksəriyyəti ilə pis rəftar olunur
Fillər bir çox zooparklarda ən böyük canlılardır. Ölçülərini nəzərə alaraq, fillərə daha böyük yerlər verildiyini düşünə bilərsiniz, lakin fillər digər heyvanlar kimi dar yerlərdədir. Bir çox zooparklarda fillər hətta qısa zəncirlərlə zəncirlənirlər. Gənc fillər isə təlim keçərkən analarından ayrılır və çoxlu döyülməyə məruz qalırlar. Fillərin emosional heyvanlar olduğunu nəzərə alsaq, bu, olduqca narahatedicidir.
Dəniz məməliləri dar məkanlarda qaldıqları üçün sıxılır və qəzəblənirlər
Dəniz məməliləri çox sosial canlılardır və diqqəti sevirlər. Lakin zooparkdakı dar yerlər onları darıxdırır və əsəbiləşdirir. Bundan əlavə, onların istədikləri kimi üzmək üçün kifayət qədər yerləri yoxdur və zooparkdakı səs-küy onları narahat edir.
Bəzi zooparklarda heyvanlar aclıqdan ölür
Zooparkların əksəriyyəti ziyarətçilərin sayını artırmaq üçün heyvanların sağlam görünüşünə diqqət yetirir. Amma bəziləri üçün vəziyyət acınacaqlıdır. İndoneziyanın ən böyük zooparklarından biri də onlardan biridir. Burada heyvanlar əsas ehtiyaclarının ödənilmədiyi üçün həyatlarını itirirlər.
Bəs, dində heyvanlara belə cəzalar vermək və onlara işgəncələr etmək necə dəyərləndirilir?
Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədr müavini Hacı Fuad Nurullayev: "Dini baxımdan insanların zoopark və sirklərə getməsi, heyvanların orada saxlanılması ixtiyarıdır. Yəni, insanlar bu məsələdə azaddır. Bunun günahı və haramı yoxdur.
Əgər heyvan yaxşı saxlanılırsa, onun qidası verilir və qulluq edilirsə, onu incitmirlər və ona əzab-əziyyət vermirlərsə burada heç bir günah yoxdur. Çünki bu gün məişətdə də əti yeyilən və ya yeyilməyən belə heyvanlar var. Məsələn, at, inək, qoyun, quzu, keçi və s. Bunlardan istifadə edirik və onları saxlayırıq. Bir daha qeyd edim ki, əgər o heyvanlara işgəncə və istismar yoxdursa, bunun heç bir günahı yoxdur".
Ayşən Vəli