İran rejimi təslim olur - ANALİZ

5 Dekabr 2022 17:26 (UTC+04:00)

Tehranın ərəb dünyasına açdığı savaş isə bu ölkənin sonunu yaxınlaşdırır

İran İslam Respublikasının Hüquq-Mühafizə Qüvvələrinin nəzarətçi-patrul xidməti ləğv ediləcək. Bu barədə ölkənin prokurorluğundan məlumat verilib. Bu, daha mühüm qərara doğru ilk addım ola bilər. Hazırda hakimiyyət eşelonlarında fəal müzakirə olunan məsələ hicabın məcburi taxılmasının ləğvidir. Eyni zamanda, Tehranın İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) təsiri altında olan xarici siyasət xətti ABŞ üçün əlverişsiz olaraq qalır. Vaşinqton diqqəti hələlik bağlana bilməyən “nüvə sazişi”nə deyil, Rusiyaya hərbi tədarükün qarşısını almağa yönəltmək niyyətindədir.

İranın baş prokuroru Məhəmməd Cəfər Montazeri deyib ki, əxlaq polisinin ədalətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. O, qurumun ləğv olunacağını da açıqlayıb. Xatırladaq ki, İranda sentyabr ayında 22 yaşlı Məhsa Əmininin öldürüldüyü iddiasından sonra başlayan etirazlar bu gün də davam edir. Onlara əhalinin ən müxtəlif təbəqələri, işçilər, ziyalılar və hətta İran milli futbol komandasının idmançıları da qoşulub.

İğtişaşlar zamanı azı 500 nəfərin ölməsinə, SEPAH qüvvələri arasında isə 400-dən çox qurbanın olmasına baxmayaraq, hakimiyyət ən sərt tədbirləri görməyə cəsarət etməyib. İslahat məsələsi açıq qalır. Prokurorluğun elan etdiyi dəyişikliyi inqilabi adlandırmaq olmaz, çünki digər strukturların da nəzarət funksiyaları, o cümlədən nizami polis və SEPAH var. Lakin bu, digər dəyişikliklərin də başlanğıcı ola bilər. İranın daxili siyasi həyatının əsas məsələsi olan bunlar baş verəcəkmi?

Eyni zamanda, daha bir əlamətdar hadisə baş verib. İranın cənubda yeni atom elektrik stansiyasının (ölkədə tikintisində Rusiyanın yardım göstərdiyi Buşəhr atom elektrik stansiyası var) tikintisinə başladığı elan edilib. Ölkənin qərbində 300 MVt gücündə inşa edilən AES "Karun" adlanır. Layihəyə 2 milyard dollar xərclənməsi planlaşdırılır və 2030-cu ilə qədər tikintisi başa çata bilər.

Lakin amerikalılar indi İranda nüvə enerjisinin inkişafı ilə bağlı əvvəlki kimi narahat deyillər. Yaxın gələcəkdə nüvə sazişinin əldə olunması perspektivi gözlənilmir, Vaşinqton isə İran silahlarının Rusiyaya tədarükünü əngəlləmək istəyir. Bunu “Bloomberg” agentliyinə müsahibəsində ABŞ-ın İran üzrə xüsusi nümayəndəsi Robert Malli deyib. O bildirib ki, Vaşinqton əsas diqqəti etirazçılara dəstək verməyə və Rusiya Federasiyasına potensial hərbi təchizatların qarşısını almağa yönəldəcək. Malli əlavə edib ki, İran ABŞ-a qarşı qeyri-real tələblər irəli sürür və tərəflər avqust ayından bəri nüvə sazişinin bərpası ilə bağlı dialoq aparmırlar.

İslam Respublikasına qarşı ən sərt sanksiyaların artıq tətbiq olunduğu bir şəraitdə Vaşinqtonun Tehrana necə təzyiq göstərəcəyi sual olaraq qalır. Etirazları, bəlkə də, 1979-cu ildən bəri görünməmiş miqyasda hesab etmək olar. Üstəlik, şah rejiminin süqutuna səbəb olan narazılıqla indiki iğtişaşlar arasında oxşarlıqlar var. Məsələn, gənclərin fəal iştirakı. Onsuz da orta məktəb şagirdləri də məyusluqla dərslərə gəlmirlər. Bu iğtişaşlar rejim üçün təhlükəlidir, lakin çox güman ki, hadisələrin yekunu İranın sonunu gətirəcək. İran rejimi narazılığı yatırmaq üçün güc imkanlarına sahibdir, geniş təhlükəsizlik sistemi də yox deyil, məsələn, 2009-cu ildə keçirilən prezident seçkilərindən sonra etirazların yatırılmasında fərqlənən İİKK daxilindəki Bəsic milisləri xüsusi qeyd edilməlidir. Lakin hələlik hakimiyyət radikal vasitələrə əl atmamağa çalışır.

Əhalinin narazılığı təkcə İran əhalisinin müxtəlif təbəqələrini əhatə etmir, eyni zamanda bir neçə aspektə malikdir. Məsələn, milli - öldürülən qız kürd idi və etirazlar azərbaycanlı əhalinin yaşadığı ölkənin şimalına – Azərbaycana da təsir edib. İqtisadi komponent də vacibdir: sanksiyalar altında iqtisadiyyat sağ qalır, lakin inkişaf etmir. Dini yanaşmaya gəlincə, etirazlara ölkənin şiələrin deyil, sünnilərin yaşadığı bölgələr daxildir. Nəhayət, bu potensialın işə düşməsi İranın İslam Respublikası olaraq qalıb-qalmayacağını sual altına qoyacaq böyük siyasi dəyişikliklərə gətirib çıxaracaq. Tehran böyük güzəştlərə gedəcək, yoxsa simvolik olaraq məhdudlaşmalara gedəcək? Bu, etirazlarla bağlı nə edəcəyi ilə bağlı İran elitasında fikir ayrılıqlarının olduğu bir vaxtda davam edən iğtişaşların əsas intriqasıdır.

İraqda İranla Səudiyyənin yeni toqquşması

İranın dəstəklədiyi Kataib Hizbullah (KH) şiə qruplaşması Səudiyyə Ərəbistanının siyasətindən təsirlənən Yaxın Şərq dövlətlərini ittifaq yaratmağa və “münaqişəni Ər-Riyad küçələrinə çıxarmağa” çağırıb. İraq ərazisində fəaliyyət göstərən təşkilatın bəyanatı respublikanın yeni baş naziri Məhəmməd Sudaninin Tehrana səfərindən bir neçə gün sonra yayılıb.

“Səudiyyə hakimiyyəti ilə mübarizədə ən yaxşı həll yolu, münaqişəni Ər-Riyad küçələrinə çıxarmaq üçün onun cinayət əməllərindən əziyyət çəkən ölkələrin ittifaqını yaratmaqdır”, – deyə hücumlara görə məsuliyyət daşıyan şiə qrupunun liderləri bildiriblər. Onların fikrincə, Ər-Riyadla istənilən danışıq aparmaq mənasızdır, çünki bu, krallığa “müqavimət oxuna zərbə vurmaq” üçün vaxtı verəcək.

Kataib Hizbullahın bəyanatı son aylarda İranda qərar qəbuletmə mexanizminə təsir göstərən hərbi-siyasi təşkilat olan İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) tərəfindən Səudiyyə Ərəbistanına qarşı səsləndirilən bəyanatlar üslubunda edilib. İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu komandirləri sentyabrdan bəri Tehrana qarşı davam edən küçə etirazlarında Ər-Riyadı açıq şəkildə günahlandırıblar. Krallıq İran müxalifətinin xaricdəki flaqman informasiya platforması olan İran Beynəlxalq kanalını maliyyələşdirməkdə ittiham olunurdu. Bütün bunların fonunda İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasında münasibətlərin normallaşması ilə bağlı danışıqlar prosesinin dondurulduğu barədə məlumatlar yayılıb. Krallıq hərbi ssenaridən qorxmağa başlayıb və tərəfdaşlarını, o cümlədən ABŞ-I onu qorumağa çağırıb.

Hətta keçmiş baş nazir Mustafa Əl-Kaziminin dövründə də İraq Tehran və Ər-Riyada münasibətlərin bərpasına dair danışıqlar üçün neytral platforma yaratmağa çalışırdı. İki ölkənin nümayəndə heyətləri respublika ərazisində bir sıra danışıqlar raundları keçirməyə nail olublar. Sudanın bu ilin oktyabrında İraq hökumətinə rəhbərlik etməsindən sonra Bağdadın mərkəzi "İran-Səudiyyə dialoqu təhlükəsizliklə bağlı istiqamətdən diplomatik dialoqa keçib" deyə bəyanat yayıb. Amma İranın Səudiyyə Ərəbistanı ilə bağlı rəsmi ritorikasının radikallaşması fonunda danışıqlar konsepsiyasının həyat qabiliyyəti şübhə altındadır.

İran rəsmilərinin də İraqa qarşı iddiaları var. Sentyabr ayından Tehran İraqın şimalının guya nümayişçiləri qızışdıran qüvvələrin qalasına çevrildiyini iddia edib. Söhbət ilk növbədə, İslam Respublikasının kürdlərin sıx məskunlaşdığı əyalətlərində separatçı əhval-ruhiyyəni zorla oyatmağa çalışmaqda ittiham etdiyi kürd partiyalarından gedir. Orada İran təhlükəsizlik qüvvələri şiddətli müqavimətlə üzləşib.

Sudani Ər-Riyada getməzdən əvvəl keçən həftə Tehrana iki günlük səfər etdi. Onun siyasi məsuliyyət sahəsi həm İranın, həm də Səudiyyə Ərəbistanının milli təhlükəsizliyi ilə bağlıdır. Qərb analitikləri qeyd ediblər ki, şiə qrupları ən azı iki dəfə partlayıcılarla dolu pilotsuz təyyarələrindən istifadə etməklə İraq ərazisindən Ərəbistana doğru uçuşlar həyata keçiriblər. Bu təxminlərə görə, onlar 2019-cu ilin mayında Şərq-Qərb neft kəmərinin infrastrukturuna hücumda, eləcə də həmin ilin sentyabrında Abqayqda neft emalı zavoduna edilən hücumda iştirak ediblər.

Vaşinqtonda yerləşən Yaxın Şərq İnstitutunun (MEI) tədqiqatçısı və ekspert Anton Mardasov bildirib ki, bir sıra iranpərəst birləşmələr, o cümlədən Kataib Hizbullah fraksiyasının bir hissəsi son illərdə İraqda mərkəzi hökuməti zəiflətməyə çalışırlar. Məhz bu zaman İraq əlaqələri şaxələndirmək üçün şüurlu siyasət yürütməyə başlayıb və bu, öz bəhrəsini verib.

Ancaq ABŞ və İran arasında güzəştin təcəssümü olan və İraqın regional sammitlərin keçirilməsi üçün platformaya çevrildiyi Əl-Kaziminin gedişindən sonra İraqın başının üstünü yenidən bulud alıb. Ancaq Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Qətər İraqın yeni baş naziri ilə bağlı ehtiyatlı davranırlar. Bunun fonunda Kataib Hizbullahın çağırışı və hətta SEPAH-ın bəyanatları ilə həmrəy olaraq, İraq və Səudiyyə Ərəbistanı arasında əlaqələrin genişləndirilməsində irəliləyişi basdırmaq cəhdi kimi görünür.

İran yerləşdiyi coğrafi ərazidə hegemon olmağa çalışır. Ətrafındakı qonşu ölkələrin, xüsusən də ərəb ölkələrin əksəriyyəti iqtisadi cəhətdən dünya lideri olsalar da, hərbi cəhətdən çox zəifdirlər. Buna baxmayaraq ərəblərin dostları, hərbi müttəfiqləri də az deyil. Ona görə də İran ərəb ölkələri ilə toqquşmadan əvvəl onların arxasında duranlara diqqət etməyi düşünür. Amma nə vaxta kimi? İranın daxili problemləri, baş verən iğtişaşlar da gələcəyi görməyə bizə yardımçılıq edir. Bəs, İranın gələcəyi necə olacaq?

V.VƏLİYEV