Bilirsən Fərid, Cəlil Məmmədquluzadə təkcə klassik ədəbiyyatçı, görkəmli publisist, satirik jurnalistikanın banisi kimi deyil, həm də vətəndaş və cəmiyyət münasibətlərinin, milli dövlətçilik problemlərinin, azərbaycançılığın əsl görkəmli ideoloqu kimi tarixdə qalacaq. Həyatdan aldığı mövzularda da bu məsələlər yaradıcılığının əsas qayəsini təşkil edir.
Mirzə Cəlilin əsərləri qəlbimizdə mərhəmət hissi oyadır. Belə ki, biz ağır, yaxud gülünc vəziyyətə düşmüş insanlara rişxəndlə yanaşmırıq, əksinə onlara acıyırıq. Çünki insan yalnız zəifə, yazığa rəhmi gələndə ona kömək etmək istəyir. Bu mənada oxucu Mirzə Cəlilin obrazlarına gülmək, acımaq əvəzinə o tipli insanlara yardım əli uzatmağa çalışır. Müəllifin əsərləri oxuculara məhz bu məziyyətləri – əl tutmağı, rəhmli olmağı, kömək etməyi aşılayır. Bununla belə Mirzə Cəlil nədən yazırsa yazsın, milli koloriti qoruyub-saxlamağı bacarıb, ona görə də əsərləri həmişə maraqlı və oxunaqlı olaraq qalacaq. "Usta Zeynal” hekayəsini çox sevməyimin səbəbi isə əsərin həyatiliyidir.
Müsahibəyə gəlməzdən əvvəl bir usta ilə görüşüb iş tapşırdıq, sanki onda da Usta Zeynal astagəlliyi, bizim tələskənliyimizlə qəti uyuşmayan arxayınlıq sezdim. Bizlər – işgördürən insanlar tələsirik, amma ustalar öz keflərinə uyğun işləyirlər. Usta Zeynal el adətlərinə, zahiri inanclara, mollaların özlərinə sərf edən kimi təbliğ etdiyi xurafata o qədər aludə olub ki, dəyişməyi, yeni əsrin adamına çevrilməyi ağlından belə keçirmir. Əslində Allah daim inkişafın, tərəqqinin tərəfindədir. Bu məqamda görünür ki, o, İslam dininin əsl mahiyyətindən xəbərsizdir. Əlbəttə, ifrat aludəlik həmişə bəla gətirir. Əsərdə belə bir yer var – Muğdisi Akop işin tez yekunlaşması üçün tələsdirəndə Usta Zeynal deyir: "Heç ürəyüvi sıxma, xozeyin. Allah kərimdi. Ümidüvi bir allaha bağla ki, yeri-göyü yox yerdən xəlq edibdi. Ürəyüvi niyə sıxırsan? Əgər allahın iltifatı olsa, belə iş olmasın ki, on belə iş olsun, bir dəqiqdə qurtarram; əgər olmasa, dəxi mənim günahım nədi?...” Bu sözlərdən aydın olur ki, o, hər şeyi yaradanın ixtiyarına buraxır, Allaha təvəkkül edir, özü isə çalışmır. Allahın ona verdiyi iradəni, fiziki gücü dəyərləndirmir. Halbuki dinimiz də buyurur ki, Allahdan sonra yaratmaq, qurmaq qüdrəti insana məxsusdur. Ancaq dinin mahiyyətinə nabələdlər kor-koranə şəkildə Allaha sığınmaqla insani məsuliyyətdən qaçırlar. Bu da həmin kəslərin həyatını zülmətə çevirir.
Mirzə Cəlil insanı məsuliyyətə, tərəqqiyə, inkişafa səsləyir, İslamdakı təvəkkül məsələsini yanlış anlamamağa çağırır, aludəçiliyin insanı yolundan sapdırdığını göstərir və ən əsası, bütün bu problemləri milli zəmində həll edir. Çünki Mirzə Cəlil Azərbaycan insanının düşdüyü ağır durumu gözəl dərk edirdi.
– Sona xanım, əsərdə heç bir hadisənin baş verməməyi barədə nə deyərdiniz, sizcə, dövr niyə bunca sakit təsvir edilib?
– Əsər 1905-ci ildə yazılıb. Artıq Rusiyada inqilab baş vermişdi və xalqlar öz müqəddəratları barədə düşünürdülər. O dövrdə Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağaoğlu artıq Bakıda idilər, milli mübarizə və müstəqillik üçün çalışırdılar. "Kaspi” qəzetinin ətrafında çoxlu ziyalılar toplanmışdı. O vaxt ölkə qarışıq idi, ermənilər Bakıda, müxtəlif bölgələrdə qırğınlar törətmişdilər. Paralel olaraq Cənubi Azərbaycanda – Xoyda, Zəncanda, Mərənddə də qarışıqlıq idi. Erməni-müsəlman münaqişələri qızışmışdı. Ermənilərin həmin dövrdə azərbaycanlılardan əsas üstünlüyü o idi ki, onlar uşaqlarının təhsil alması üçün çalışır və çox vaxt buna nail olurdular. Həmçinin, savadlı və hiyləgər adamlarını dövlət idarələrində yerləşdirirdilər. Bunun nəticəsində istər pulla, istərsə də hədiyyələrlə "yuxarılar”la münasibət quraraq azərbaycanlılara qarşı ziyanlı əməllərini gerçəkləşdirirdilər. Muğdisi Akopun oğlu da Moskvadan gəlir, o iki gün Tiflisdə dayısıgildə qalacaq, sonra evlərinə yola düşəcək. Bəs Muğdosi Akopun oğlu Moskvadan hansı istəklə vətənə qayıdıb? Yeri gəlmişkən, "vətən” sözünü də burdakı erməniyə aid etmək olmaz, Mirzə Cəlil isə senzuranı, xüsusilə ermənisevər rus senzurasını bu sözlə sanki qıcıqlandırmaq istəmir. Bu barədə Mirzə Cəlil hekayədə heç nə yazmır. Bəlkə də Akopun oğlu hansısa planla gəlib və öz bildiklərini birinci Tiflisdəki dayısına ötürüb, sonra evlərinə qayıdacaq? Əsərdə erməni xisləti məsələsi çox incə cizgilərlə verilib. Mirzə Cəlil zaman təzadı yaratmaq üçün dövrü bu qədər sakit göstərir, ancaq biz tarixi gerçəkliyə, o vaxtkı hadisələrə nəzər salanda görürük ki, hekayədəki hadisələrin nəql olunduğu zaman heç də sakit dövr deyil. O dövrdə qız məktəblərinin fəaliyyəti, maarifçiliyin güclənməsi, milli mətbuatın qol-qanadının çoxalması, ziyalıların Bakıya toplanması dövrün qaynarlığından xəbər verən məqamlardır. Mirzə Cəlil mühitin qaynarlığına açıq eyhamlar vursaydı, o dövrkü senzuranın iti nəzərlərindən yayınaraq hekayəni çap etdirə bilməzdi. Amma hekayəni oxuyanda görürük ki, əgər iki insan arasında bu qədər ixtilaf varsa, erməninin fitnə-fəsadlar törətməsi, insanların məhvi bunca barizdirsə, deməli, təlatümsüz, sakit bir dövrdən söhbət belə gedə bilməz. Mirzə Cəlil əsərin qayəsini, gizlindəki ideyasını çox vaxt bu cür dərinlikdə saxladığı ziddiyyətlərlə açır, ona görə də əsərləri ilk baxışdan sadə təsir bağışlayır.
İki sadə görünən obrazın hadisələrə münasibəti, dioloqu arxasında milli məsələlərin həlli durur.
– Hekayədə bir paradoks da var: O vaxtlar daha çox Qarabağdakı erməniləri xırda-para usta işlərinə çağırıb işlədirmişlər. Amma Mirzə Cəlil əsərdə azərbaycanlı Zeynalı usta kimi erməni evində işlədir. Sizcə, bu paradoks əsərdə hansı qatların açılmasına xidmət edir?
– Hekayədəki məkanı mən nədənsə Naxçıvan mühitinə bənzədirəm. Xüsusən də, tez-tez təkrarlanan "gəc qayır” ifadəsindən.
Muğdisi Akop heç tanımadığı – Cənubi Azərbaycandan gələn Usta Zeynalı Hacı Rəsul adlı camaatın məsləhət ünvanı olan, hörmətli bir adamın tövsiyəsi ilə evində işlədir. Burdan belə nəticəyə gəlmək olur ki, bu vilayətdə Muğdisi Akop təkdir, yəni ondan başqa erməni yoxdur. Çünki əgər orada başqa bir erməni olsaydı, Akop heç zaman gedib Hacı Rəsuldan məsləhət almazdı. Akop həm də Hacı Rəsul ilə dostluq edir, çünki onun sözü keçərlidir, ona görə hər kəs Akopla münasibət saxlayır. Ermənilər bu cür münasibətlərdə – hiyləgərliklə əlaqə yaratmaqda ustadırlar. "Yuxarılarla” və ya erməni kilsəsinin buyruqlarını yerinə yetirmək mənasında tək tək yerləşmək özü də bir taktika gedişidir.Bir haşiyəyə çıxacağam ki, erməni xisləti sizə tam aydın olsun. 80-ci illərin sonunda Naxçıvanda bir boyaqçı Akop var idi. Toxuculuq üçün gərəkli ipləri, paltarları boyayırdı. Ancaq nəyisə boyamazdan qabaq pasport tələb edirdi. Soruşanda ki, pasportu nəyinə lazımdır, cavab verirdi ki, sabah ipin, sapın, parçan burda itib-eləsə göstərim ki, bu pasportda bir adamın əşyası yoxa çıxıbdı. Amma əsas məsələ nədən ibarət idi? Akop o pasport nömrələri ilə Moskvaya Naxçıvanın məsul şəxslərinin əleyhinə göndərdiyi məktubları pasportunu götürdüyü adamların adından yazırdı və məktubda da onların pasport nömrələrini qeyd edirdi. Həmin Akopu bir vaxtlar qəsdən Naxçıvana yerləşdirən adamlar hekayədəki Akopun rəmzi övladlarıdır. Ola bilsin ki, hekayədəki Muğdisi Akop da agent imiş, yoxsa tək başına oralarda nə işi vardı? İndi fikir verin, mənim Naxçıvanda tanıdığım o müasir Akopun silahdaşı kim idi? Naxçıvan Muxtar Respublikasının Poçt idarəsində məsul vəzifədə çalışan Robert adlı erməni. Akop Moskvaya məktubları Robertlə əlbir olub göndərirdi.
Hekayədə bir məqama fikir verək; Usta Zeynal Akopdan soruşur: " – Xozeyin, bu otaqları hansı usta tikib?” – Muğdusi Akop cavab verir ki, bilmir hansı usta tikib; çünki bu otaqları onun atası tikdirib və bilmir hansı ustaya tikdirib”. Deməli, evi Akopun babası yox, atası tikdirib. Bu detal göstərir ki, onlar burda çoxdan yaşamırlar, yaxın illərdə yerləşiblər. Məncə, Mirzə Cəlilin də məqsədi bu idi: ermənilər Azərbaycan torpaqlarına sonradan gəlmişlər, qonaq və ya Akop kimi "qərib, yalnız” təəssüratı yaradaraq baş bəlasına çevrilmişlər.
– Usta Zeynalın xarakterindəki anlaşılmazlıq da oxucunu təəccübləndirir: Qəribədir ki, Usta Zeynalın düşüncəsinə görə erməni Akopun evində işləmək günah deyil, amma küpəsindən istifadə etmək murdarlıqdır...
– Usta Zeynal Cənubi Azərbaycandan gələn və cəhalətin qurbanına çevrilmiş bir obrazdır. O, Hacı Rəsulun xahişi ilə gəlib erməninin evində işləməyə razılıq verib. Hacı titulu müsəlman mühitində ehtirama layiqdir, çünki insanlar düşünür ki, hacılar Allahın evini görmüş, böyük ziyarət yolu keçmiş insanlardır. Buna görə də Usta Zeynal Hacı Rəsulun sözündən çıxmır və erməninin evini təmir etməyə razılaşır. Usta Zeynalın köməkçisi Qurbanla bir dialoqu var, bu söhbət əsərdə çox vacib məqamlardandır: "Sizin vilayətin müsəlmanları əgər müsəlmana bir tük qədəri oxşuyurlarsa, mənim atama lənət! Görürsən sizin o binamus Ağa Sadığı? Keçən həftə olarda işləyirdim. Məlunun dövləti həddən aşıb. Deyirəm, Ağa Sadıq, qardaş, bu dövləti nədən ötrü cəm edibsən? Niyə bir Kərbəla ziyarətinə getmirsən? Həyasız oğlu həyasız on iki imama and içir ki, mümkün eliyə bilmirəm. Niyə mümkün eliyə bilmirsən, ey ləvənd? Niyə bəs imarət qayıtdırmağı mümkün eliyirsən? Niyə bəs at saxlamağı, mahıt çuxa geyməyi, üç arvad almağı mümkün eliyirsən? Daha sənin ermənidən nəyin artıqdır? Qərəz, Qurban, sizin vilayətin müsəlmanları çox biqeyrətdilər”. Bu Usta Zeynalın fikridir, indi qarşılığında gör Qurban nə deyir: "Usta, Allah atana rəhmət eləsin. Ağa Sadığın heç taxsırı yoxdur. Ağa Sadıq neyləsin? imam özü gərək adamı istəyə; əgər imam istəməsə, nə cür ziyarətə getmək olar?”
Usta Zeynal hirsli kimi ucadan söylədi:
– "A kişi, get işinə sən Allah, axmaq-axmaq danışma! Necə gərək, imam istiyə? Əgər adamda imam məhəbbəti olmasa, dəxi imamın nə vecinə o cür məlunu istəsin? İmama çox lazımdır ki, Ağa Sadıq kimi axmaqlar onun ziyarətinə getdi, ya yox?”
Qurban gəc ləyənini yuxarı qalxıza-qalxıza başladı:
"Usta, hər nə deyirsən de, amma imam adamı istəməyincə ziyarətə getmək olmaz.”
Bu məqamda şimali azərbaycanlı ilə cənubi azərbaycanlının dini düşüncəsi arasındakı fərqi aydın görürük. Amma burada digər bir ziddiyyətli məqam hansıdır? Usta Zeynal dini ziyarət məsələsində təvəkkülü qəbul etmir, deyir ki, Ağa Sadıq gərək hər işini qırağa qoyub ziyarətə gedəydi, yəni iradə göstərəydi. Amma digər məqamlarda – həyati məsələlərdə o, insan iradəsinin əleyhinədir – hər şeyi yaradandan gözləyir.
Hekayədəki palçıq küpə məsələsinə qayıdaq... Əsərdə haqqında söhbət gedən küpə saxsıdandır. El arasında bir misal var: "Saxsı salavat götürmür”. Yəni, o küpə yuyulsa da, təmiz olmayacaq, çünki saxsıdır. O dövr saxsıyla bağlı belə fikir cahil insanlar arasında bir inanc idi. Fikir verirsinizsə, Usta Zeynal erməninin evində yemək yemir. Burada murdar bilib yeməmək, erməni xislətinə bulaşmamaq ideyası xurafat içində ustalıqla əridilir. Ancaq hekayədə bir yer var: "Muğdusinin arvadı otaqdan bir paçka papiros və bir qutu spiçka gətirib qoydu Usta Zeynalın qabağına”. Usta Zeynal Muğdisi Akopun arvadının verdiyi papirosu çəkir, çünki papirosu erməni düzəltməyib, dükandan alınıb.
